Lấy chi mà nộp công ngân cho làng.
Biết lấy chi chi trả ái ân,
Phần thì làng bắt nộp công ngân,
Đá vàng trơ đấy khôn rồi nợ,
Tiền bạc vơ đâu để rảnh thân.
Ngãi mẹ, ơn cha trời đất nặng,
Bán con, đợ vợ, tháng ngày lần.
Đắp đàng, đào suối, bòn vàng mỏ,
Khuây khoả vì ai khổ kiếp dân.
Những cảnh nghèo đói, cảnh kêu gọi dứt mái ấm gia đình tòng quân,
cảnh sinh ly giữa những đôi vợ chồng son để đi phục vụ cho quan lại và thực
dân, để trả thuế, đến nỗi có người phải bán con đợ vợ sống qua ngày, là
những thực trạng khốn nạn, lúc người Pháp mới sang và tác giả chứng kiến
tận mắt.
Về chủ đề cường quyền tiêu biểu là quan lại hợp sức với phú hào để
bức bách hãm hại dân lành thì rất nhiều. Có lẽ ông nghĩ không cần phải tả
trực tiếp nỗi khổ của dân mà chỉ cần tả sự áp bách của hai hạng này, cấu kết
với thực dân là chúng sẽ có một bức tranh xã hội thật rõ ràng trong đó dân
đen nghẹt thở.
ĐỀ : Thần thế đồng tiền
Oai quyền thúng thóc.
Thử xem trước mắt người thiên hạ.
Đệ nhất nhà quan, nhị chủ điền.
… … …
Đó là hai hạng tiêu biểu đầy đủ cho giai tầng áp chế. Thực dân dùng
quan lại, quan lại bảo bọc chủ điền, chủ điền thường dựa vào chỗ quan lại bú
sữa rồi cả quan lại cùng chủ điền thi nhau bóc lột dân. Tại sao quan không
bao giờ thương dân được mà chỉ thích gông tù roi vọt ?
Không thương vì bởi con không đẻ,
Hùm dữ càng hay ních thịt con.
