(Quan lại cha mẹ dân)
Vì là cha mẹ của nhiều dân quá cho nên quan không thể ngay thẳng
được, vì chữ quan vốn trong nó có mỗi lúc đến hai chữ khẩu (miệng) :
… … …
Giằng đầu đã chắc nhờ che chở,
Thêm miệng nên thêm lắm vặn xoay.
Nói hiếp, nói gian thêm đủ mực,
Bắt tròn, bắt méo cả hai tay.
(Chữ quan hai chữ khẩu)
Vì có hai miệng nên muốn nói gì thì nói, chẳng cần sợ trúng trật gì :
Thiên hạ kìa ai muốn nói gian,
Hãy xin kiếm miếng để làm quan.
(Muốn nói gian làm quan mà nói)
Rồi không chỉ quan làm tàng, chính những kẻ tay chân của quan, bọn
lính cậy thần cậy thế cũng làm tàng với dân, nhưng thấy giặc lấp ló đã chạy
trốn. Mà sở dĩ quân đội bệ rạc, tàn nhẫn không phải vì tại họ. Phan châu
Trinh không lầm ! Chính vì các kẻ điều khiển họ cũng có tâm lý hèn hạ như
họ :
Ấn mới rời tay xem nhẹ hỏng,
Giặc vừa thấy mặt bỏ đi nhầu.
Miệng hùm, da rắn ai yêu được ?
Cũng bởi nhà quan chớ bởi đâu.
(Bạc là dân, bất nhân là lính)
Loại thơ chỉ trích, đả kích kịch liệt quan lại rất nhiều trong toàn tập thơ
cho hiểu tại sao tác giả sau này đặt nó thành điểm mấu chốt trong bức thư
gửi cho Chánh Phủ Pháp, xem như một thách thức, một tuyên chiến với
quan lại. Ai có sống ở nước ta trước đây trên vài ba chục năm mới hiểu nỗi
khổ của dân chúng dưới ách quan lại khủng khiếp đến đâu !
Nhưng, chỉ trích quan lại như thế, ông đã có mộng Dân quyền chưa ?
Chắc đã chưa. Hình như có một thời ông vẫn còn mơ ước một chế độ quân
