Có lẽ thời ấy, ông chủ trương một kiểu như quan chủ lập hiến. Ông
công kích kịch liệt quan niệm :
Xưa nay gọi nước của Vua rồi,
Sống thác, nên hư bỏ mặc đời.
Ông khẳng khái xác định :
Nước vốn ông cha chung khoảnh đất,
Vua là chủ tịch của đương thời.
Chùa làng không dễ sư quơ sạch,
Ruộng tổ nên nhường trưởng kỵ thôi.
Trưởng kỵ thôi, hiểu như thế là vua chỉ còn địa vị người giữ hương hoả
danh dự kiểu vua quan nước Anh chứ không phải chế độ quân chủ phong
kiến nữa.
Nhưng quan điểm hay chủ trương vua tôi đẹp đẽ, đó có lẽ chỉ có cho tới
khi ông thất vọng vì các quan lại ở Huế. Ông đã tin tưởng vào họ như
Nguyễn lộ Trạch, Phan sào Nam đã tin. Nhưng không tiêu cực khi vỡ mộng,
ông ngay thẳng chống đối họ, làm cả một bài « Điền xá ông truyện » để
châm chọc ông quan có danh tiếng nhất ở Huế, người đã tuyệt khẩu trước
sách Lưu cầu huyết lệ của Phan sào Nam, rồi bỏ đi. Cả hai chí sĩ từ đó mới
tuyệt đường mơ tưởng bọn quan Nam triều trong tiền đồ Cách mạng dân tộc.
*
Để làm nổi bật thêm cái xấu xa, nhục nhã của sĩ phu ra làm quan, để
vạch mặt những hàng ái quốc giả hiệu, Phan châu Trinh còn làm những việc
mà tôi ngạc nhiên là ít người nói tới : sáng tác rất nhiều thơ phản đối Tôn
thọ Tường. Con số thơ này nếu kể những bài họa với đề Thi xưa (tức là họa
10 bài tự thuật của Tôn thọ Tường hai lần thành hai mươi bài) thì tổng số có
đến khoảng hai mươi lăm bài. Ít ai chú ý vì không mấy ai chịu khó nghiên
cứu thơ văn cách mạng, ngoại trừ một số nhà thơ quen biết và vì ông lấy
những cái đề khác như cu ngoài trách cu trong, cu trong họa lại… Những
bài này đều làm khi ở Mỹ Tho, nghĩa là sau khi ông ở Côn Lôn ra. Sở dĩ tôi
cũng ghi vào đây là cốt để cho độc giả biết diễn tiến tư tưởng của ông, đồng
