thời muốn trình bày một sự phân biệt triệt để sâu xa giữa chủ thuyết Pháp
Việt đề huề của ông với của Tôn thọ Tường, của một người chịu bắt tay Pháp
theo chiến thuật để cứu nước và để bị tù đày và một người cúi đầu theo Pháp
để vinh thân phì gia. Các bài thơ ấy không toàn bích so với Phan văn Trị
nhưng kể ra, cũng có những bài có những câu đặc sắc. Nhất là nó vượt qua
Phan văn Trị rất xa ở điểm này : Phan văn Trị chỉ có một niềm tin đơn giản,
căn cứ trên truyền thống bất khuất của dân tộc và đạo lý. Còn Phan châu
Trinh thì tin ở một học thuyết mới lạ mà nhờ đó sẽ đánh đuổi được Tây :
… … …
Dân ước Lư Thoa sách một pho
Trôi máu vất thây thề đất nước
Lòng người đã muốn, ắt trời cho
(VII)
Niềm tin ở sự quật cường, chí sắt đá, được dẫn đạo bởi học thuyết Lư
Thoa
nhất định sẽ dẫn tới cái kết quả toàn dân mơ ước :
Mấy mươi ta hãy chớ xăn văn,
Cọp tới nhà đây thế phải ngăn.
Xem lại kình tay ra sức chống,
Thôi đừng trây máu kể phần ăn.
Xoang mưu Trí Bá thành chưa ngập,
Hết sức Ngu Công núi phải bằng.
Người định hơn trời nghe đã chắc,
Xưa nay lẽ ấy vẫn hằng hằng.
(IX)
Niềm tin sắt đá, khoa học và bất tuyệt ấy là một thách đố không chỉ với
Tôn thọ Tường, bè lũ bán nước mà còn chính cả với thực dân. Sức mạnh của
lời thơ như chặt đinh, chém sắt ấy ít khi nghe thấy trong văn thơ Việt Nam,
là tiếng kèn kêu gọi những người tâm huyết đi tới theo bóng cờ Dân chủ !
Đã đả kích kịch liệt bọn Tôn thọ Tường, tất nhiên ông đã quên đề cao
Nguyễn đình Chiểu. Chín bài liên hoàn Điếu ông Tú tài Chiểu làm lúc ở
