Sự thật, thơ này chắc ông làm lúc đã lớn, lúc Pháp đã đánh tan lực
lượng Cần Vương rồi. Cái bình tĩnh của ông là kết quả của một thời gian dài
gần 20 năm suy gẫm. Ông có đủ thì giờ nhận ra những thứ súng Khoá Sơn
của ta là loại đại bác tồi nhất của trẻ con, không còn công hiệu gì trong chiến
tranh mới. Và lời đồn Tây chỉ giỏi dưới nước như vịt, lên khô nắm cổ mà
xách đều không đúng : họ lên khô cũng giỏi như khi họ ở dưới nước. Và
những thứ bông mai, vỏ lửa, những chiến cụ dùng để cho họ đạp phải, cũng
như những chông tre, trái mù u, cạm bẫy đều bị những bàn chân có đầu gối,
có giày đinh đạp lên, dày xéo lên như xéo trên cái kiến !
Chưa thể đánh họ được ngay với các chiến cụ cổ lỗ hoặc ngớ ngẩn ấy.
Nhưng phải nuôi lòng :
Đống xương nghĩa sĩ đôi lần chất,
Giọt lụy anh hùng lắm lúc sa,
Phải đặng đông tay nâng vạc ngã,
Non sông may cũng họa chăng là…
(Thi xưa)
Vậy thì ông không quản ngại đống xương nghĩa sĩ phải chất, và ông sẵn
sàng góp phần xương của mình vào.
Nhưng phải góp thể nào cho hữu ích. Thời đại này không thể đi tìm
một số đồng chí sĩ phu rồi cùng nhau âm mưu toan tính mà thành công. Phải
có nhiều, rất nhiều vô số quốc dân góp sức, phải đặng đông tay nâng vạc
ngã thì mới mong cứu vãn quốc gia.
Lịch sử do một số ít tạo nên đã vượt qua. Trang sử mới là trang do toàn
dân kiến tạo. Và phải kiến tạo theo bóng cờ của chủ thuyết Dân Quyền.
