PHAN CHÂU TRINH VÀ PHAN BỘI CHÂU
(1867-1940)
CHÍNH TỪ chủ trương nhân dân tham gia việc nước đó mà Phan châu
Trinh luôn luôn không gặp và phản đối chủ trương của Phan bội Châu.
Trong giai đoạn đầu, sự phản đối đó chưa có gì là quyết liệt, còn nằm
trên lý thuyết hơn hành động. Trong căn bản tư tưởng, Phan châu Trinh đã
tâm niệm mỗi một chữ Dân Quyền chứ không có thể có chủ thuyết nào thay
thế.
Huỳnh thúc Kháng ghi rõ sự tiến triển tư tưởng của Phan châu Trinh :
Tiên sinh đởm thức tót người, lại giàu đường huyết tánh, từ buổi nhỏ đi
học đã để con mắt xem đời mà chứa sẵn một lòng yêu nước ; song khốn vì ở
trong nhà quê, chung quanh rành những xã hội hủ bại, bình sinh được thấy
chỉ một lớp tuồng đảng Cần Vương mà thôi ; nghe thấy đã hẹp hòi, lịch
duyệt cũng chưa rộng, nhiều khi cảm xúc mà không chỗ đâu mà mở mang
ra, vẫn cho là việc đời không làm gì được trong lòng uất ức, thường làm ra
thi văn để tỏ ý mình :
1) Thôi cũng cùng đầu xem cuộc thế,
Có đâu dư bụng chứa tuồng đời.
2) Giông mây cuộc thế xoay sao được,
Đèn sách công phu trả chửa xong.
3) Lẽ giống da vàng đành lấp đất ?
Chán phường áo trắng lại lo trời ! v.v…
Ấy, từ những nỗi niềm ưu thời, mẫn thế xem như vô vọng, xem như
một cửa hàng dằng dặc tối mù, mà chỉ ở kinh đô Huế hai năm, được xem tân
thư, bàn luận cùng bè bạn, đọc Thiên Hạ Đại Thế Luận, ông đã như kẻ giác
ngộ, kẻ được soi sáng, đường hầm hiện ra ánh sáng chiêu dương rực rỡ ở
cuối nẻo tuyệt mù :
