hoàn chí lược, tôi vì xem những pho sách ấy mới hiểu qua được tình trạng
cạnh tranh ở trong hoàn hải, thảm trạng quốc vong chủng diệt càng kích
thích trong óc sâu xa lắm ».
Sau đó, ông vào gặp Nguyễn Thành ở Quảng Nam. Bắt đầu công cuộc
chuẩn bị kết nạp của Sào Nam là lúc ở Nghệ Tĩnh, nhưng mọi tổ chức thực
tế và qui mô cho công cuộc khởi nghĩa rồi dẫn tới Đông Du sau này đều
khởi sự từ mùa Xuân năm Quý Mão (1903) ấy. Nguyễn Thành (1863-1910)
hiệu Tiểu La làng Thạnh Mỹ, Phủ Thăng Bình là một đảng nhân Cần Vương
còn sót lại. Lúc trẻ ông là một tướng lãnh có biệt tài và mưu trí. Chính lúc
Cần Vương dấy lên, quân Nghĩa hội chiếm tỉnh Quảng Nam, toàn thể đều lo
khuân vác tiền bạc, của báu, riêng mình ông lo khuân kho vũ khí đạn dược.
Nhờ đó mới chống với Pháp mấy năm trời. Ông kín đáo dự liệu mọi việc
một cách rất cặn kẽ, tổ chức một Chính Phủ bí mật ngay trong Nam Thình
Sơn trang của ông với « minh chủ » Tôn Thất Toại, « một người đã âm mưu
quang phục bị thất bại, trốn vào Quảng Nam mà Tiểu La Tiên sinh đã thu
tàng 5, 6 năm »
. Nhưng khi Nguyễn Thành đem Toại giới thiệu, Phan sào
Nam thấy người tầm thường không chịu. Tuy nhiên, Sào Nam vẫn quyết tâm
theo đuổi các kế hoạch mà Nguyễn Thành đã vạch ra : « …Thuở nay, ai
muốn mưu toan đại sự trước hết phải cần ba điều này : một là thu phục lòng
người, hai là góp số tiền lớn, ba là sắp đặt mua sắm quân khí cho đủ. Hễ
lòng người đã chịu tin phục thì số tiền lớn có thể góp được. Có tiền thì vấn
đề quân giới không khó giải quyết đâu ».
Mà muốn thu phục lòng người phải mượn tiếng phò vua giúp chúa.
Phan bội Châu nhìn nhận : « Tôi với hai ông Đặng, Lê ban đầu, thật chúng
tôi chưa hề suy tính tới việc tôn người dòng dõi nhà vua. Tới đây nghe
Nguyễn quân, chúng tôi cho là phải lẽ lắm ».
Tôi không rõ Sào Nam diễn ý như thế có mâu thuẫn chút nào với một
kế hoạch mà ông cùng các đồng chí dự liệu trước khi gặp Tiểu La, khi còn ở
Nghệ An khoảng năm 1900 là Ủng phù một vị minh chủ, kén chọn trong
hoàng thân lập ra…
không ?
