thế nào là văn minh tân tiến trước đó hằng thế kỷ. Nhưng công cuộc Duy
Tân này chỉ theo phương thức cổ của một nước Á Châu tiểu công nghệ, tiểu
thương mãi và sự phát triển chỉ theo một nhịp điệu chậm chạp gần như khó
thấy.
Cái lợi thứ hai cũng nằm ngay trong cái lợi thứ nhất : hơn bất kỳ một
tỉnh nào ở Trung Việt, kể cả Huế, người Quảng Nam được tiếp xúc với đủ
hạng người ở cả hai cửa bể nên họ sớm quen với nền văn minh Âu Châu hơn
hết. Ở Trung kỳ xưa có câu tục ngữ nhiều người biết « Quảng Nam hay cãi
». Đó là một đặc tính của người Quảng Nam. Tại sao ? Tôi nghĩ một phần
đặc tính ấy mà có, duyên do là tại họ được tiếp xúc lâu đời quá với đủ các bộ
mặt ngoại quốc, các nền văn minh các tôn giáo, các hàng hóa, các thói tục,
các khả năng… Nó giúp cho họ có một trí phán đoán khác lối phán đoán
quen thuộc của tiền nhân trong sách vở. Do đó họ cũng thiếu niềm tin tuyệt
đối ở một sự kiện, một luận lý nào tuyệt đối. Vì không có chân lý nào có
tính cách độc tôn trước mắt và trong tầm suy nghĩ của họ. Văn minh Trung
Hoa nhất ư ? Cổ nhân là vô địch ? Tây Phương là quỷ trắng ? Phật Giáo là
vô song ? Thiên chúa giáo là tà đạo ? Khoa học là nói láo ? Súng ta, kể cả
thần công là toàn thiện ?… Những câu hỏi đó là những khẳng định của sĩ
phu, của vua quan. Nhưng trước mắt người Quảng Nam, dù cả những kẻ cúi
đầu để nghe, vẫn không có gì nhất thiết là thế, tuyệt đối là thế mà bao giờ
cũng có một nhận xét nào khác để chứng minh nó chưa hẳn Chân lý. Thuyền
buồm Tàu thì có tàu đồng của Tây, Phật Giáo, Nho Giáo thì có Công Giáo,
người Tàu giỏi nhất thì người Âu Tây cũng giỏi nhất. Hàng hóa của Tàu có
gấm, nhiễu cho văn quan thì vua chúa cũng nhập cảng vải hồng mao, hàng
nhung cho võ quan, chén dĩa Giang Tây tuyệt hảo, thì chén dĩa
Fontainebleau cũng hảo tuyệt và vua cũng vẫn xài như xài thuốc Bắc cùng
lúc dùng ngự y Tây Phương. Thuốc súng Tàu là nhạy nhất thì vua quan vẫn
mua thêm thuốc súng Tây ở Tân Gia Ba hay của tàu ngoại quốc buôn lậu…
Và những loại ấy đều diễn qua dưới con mắt hiếu kỳ của người Quảng Nam
trên cửa Hội An.
