những phương thức hoàn toàn mới để hiện đại hóa đất nước từ tư tưởng đến
mọi ngành, mọi nghề.
Vậy, trước khi đi sâu vào Phong trào, thiết tưởng ta cũng nên biết qua
cá tính, chí hướng từng nhân vật lãnh đạo để tiện theo dõi về sau. Vì khi
Phan châu Trinh tự tách làm lãnh tụ của Phong trào toàn quốc thì Huỳnh
thúc Kháng trở thành lãnh tụ của khu vực nay là Quảng Tín, Trần quý Cáp
của khu vực nay là Quảng Nam. Lãnh tụ mặc nhiên, chứ không phải có hệ
thống có quy định rõ ràng như bên Việt Nam Quang Phục Hội
(tức Duy
Tân Hội theo Phan bội Châu).
Phan châu Trinh là người chúng ta đã biết nhiều : giàu kiến thức, giàu
nghị lực, có khả năng văn nghệ, óc tân tiến, ít bảo thủ. Ông là người hoàn
toàn tin ở Dân Quyền, ở Tân Văn Hóa và hăng say nồng nhiệt đến độ có thể
khẳng khái : « Thằng Phan châu Trinh thà chết thì nó xách cái đầu của nó,
nó quăng xuống đất như chơi, nó chẳng chịu làm trâu ngựa cho người ta cỡi
trên đầu, trên cổ nó đâu !… Tôi thề tai giữa buồng giấy quan lớn, tôi thề lấy
máu tôi mà bôi đầy đầu, đầy mặt, đầy cổ, đầy mình quan lớn, tôi bôi cho đỏ
cả buồng giấy gian dối, tối tăm hôi thúi của quan lớn, tôi chẳng chịu chết
mòn, chết rục, chết vắng, chết thầm ở cái buồng giam 6-21 đâu » (thơ số 4
ngày 02-5-1915) gởi cho thẩm phán quân sự Pháp khi ở ngục Santé. Muốn
theo dõi mọi lối hoạt động, biện luận, chống đối, tin tưởng của ông, nên luôn
luôn có hình ảnh bức thư này trước mắt để hình dung cách nói năng, xử sự
của ông trước mọi người, nhất là trước cường quyền. Ta biết ông nói thật
chứ không nói chơi.
Huỳnh thúc Kháng là một nhà học giả uyên thâm, thờ chủ nghĩa Dân
quyền đến mức độ triệt để, nhưng thiếu sự nồng nhiệt, hăng hái, phát lộ bên
ngoài như Phan châu Trinh. Ông cũng không phải là diễn giả lôi cuốn được
người nghe mà chỉ lôi cuốn được bằng văn tự cho những độc giả thích suy
tư. Có thể nói nếu Phan châu Trinh là hoạt động là hò, là hét, thì ông là âm
thầm là nhẫn nại, uyển chuyển. Phân châu Trinh có thể bạo động (dù chưa
có việc ấy). Nhưng Huỳnh thúc Kháng là bất bạo động. Phan châu Trinh có
thể lập đảng chính trị, nhưng Huỳnh thúc Kháng chỉ ưa những việc về văn
