hóa, báo giới, nghiên cứu. Tôi có cảm tưởng nếu không có Phan châu Trinh
chắc không có Huỳnh thúc Kháng cách mạng. Nhưng vì có Huỳnh thúc
Kháng cho nên địa vị, giá trị Phan châu Trinh lên cao, gây được nhều tín
nhiệm nhất là với sĩ phu ở các miền khác. Nhờ có ông – điều rất hiển nhiên
– mà sự nghiệp Phan châu Trinh cùng các đồng chí, các cuộc chính biến xin
xâu, sinh hoạt của các nhà ái quốc do vụ Dân quyền mà phải tù đày, nghĩa là
những biến cố quan trọng của một đoạn lịch sử 1903-1908, 1908-1921 (?)
được sống lại, được lưu truyền. Tôi có thể nói chắc chắn ông là sử gia lớn
của Phong Trào Duy Tân sau khi là chiến sĩ. Sau này ông còn có công lớn
khác là ra báo Tiếng Dân để nuôi dưỡng mãi tư tưởng Duy Tân đứng đắn,
thiết thực dù không thu hút được thế hệ trẻ.
Ông đã hoạt động những năm từ 1903 đến 1905. Trong tiểu sử của ông,
ít thấy nói tới các chi tiết đầy đủ. Do tính khiêm nhượng của nhà Nho, ông
chỉ nhắc mấy điều cốt yếu rồi từ đó ta suy luận tự biến chuyển của tư tưởng
ông. Năm 1890 Phan châu Trinh nghe tiếng tới tìm ông. Năm 1892 kết giao
với Phan châu Trinh. Năm 1899 kết giao với Trần quý Cáp. Năm 1900 đỗ
giải nguyên, được cho ra Huế học chữ Pháp nhưng không đi (Phan châu
Trinh cũng từ chối học chữ Pháp)
. Suốt thời kỳ này không biết chút gì về
những việc xảy ra trên thế giới, cả ở lân quốc Trung Hoa dù ở đó đang có
những biến cố trọng đại. Đến năm 1903 mới đọc Thiên Hạ Đại Thế Luận
của Nguyễn lộ Trạch. Năm 1904 đỗ tiến sĩ và nhiệt liệt hoan nghênh tân thư.
Cũng năm ấy gặp Phan sào Nam, đọc Lưu Cầu huyết lệ Tâm thư và kết giao
với Nguyễn Thành.
Nói tóm lại, ông chỉ để ý đến cái mới sau năm 1903 rồi vùi đầu đọc tân
thư và tìm bạn kết giao chớ cũng chưa có hoạt động nào đáng kể.
Trần quý Cáp
không có cái hăng hái kỳ lạ của Phan châu Trinh, cũng
không có cái bình tĩnh lặng lẽ của Huỳnh thúc Kháng. Ông vốn con nhà
nghèo, phải đi dạy học để giúp gánh nặng gia đình cho mẹ. Lúc trẻ còn đi
học cho tới khi lớn lên, ông vẫn hay chống đối những điều mà ông cho là
một sĩ phu có huyết tính không thể làm ngơ :
