Trung Việt, rồi từ đó, những cuộc tiếp xúc trở nên dễ dàng và có kết quả
mau chóng. Có thể nói là nếu không có Trần quí Cáp chưa ắt hẳn đã có Nam
Du vận động Duy Tân.
Nhưng ông khác hai nhà lãnh đạo Duy Tân trên. Nếu hai ông Phan
châu Trinh và Huỳnh thúc Kháng chỉ biết và rồi đây chỉ biết có Duy Tân thì
Trần quí Cáp không hẳn như thế. Ít ra, trong giai đoạn đầu, ông đã có một
thời kỳ làm việc trong bí mật cho Quang Phục Hội (tức phái Đông Du sau
này) rồi sau theo Duy Tân, hoạt động hẳn cho Duy Tân mà những lúc phẫn
uất, chán nản ông vẫn muốn bỏ xứ sang Nhật Bổn. Trong các sách viết về
ông, tôi thấy có lời thuật lại sau đây của Huỳnh thúc Kháng : cụ Tiểu La
Nguyễn Thành, một cựu đảng Cần Vương có tiếng (…) trước mắt không
người, sau ngày gặp tiên sinh, có nói với cụ Sào Nam : « Được một người
tốt có đảm thức, hỏi ai ? » Chỉ có Thái Xuyên. Cùng cộng sự trong mấy
năm, lại nói với cụ Tây Hồ : « Nếu được đôi người như Thái Xuyên có việc
gì chả làm xong »
. Sau này, trong một bài thơ điếu Trần quý Cáp lúc bị
chém, Huỳnh thúc Kháng cũng có câu : Bồng Đảo xuân phong huyền viễn
mộng (Bồng Đảo gió chưa đưa giấc mộng), ý nói ông muốn sang Nhật mà
chưa đi được.
Vậy thì trong tiểu sử Trần quý Cáp có viết : « Ông chịu ảnh hưởng hai
cụ Phan » rất đúng : Phan châu Trinh Dân Quyền và tự cường : Phan bội
Châu Quang Phục. Tuy nhiên có lẽ ảnh hưởng của Phan bội Châu chỉ mạnh
vào các năm 1903, 1904, 1905 (ông biết Phan bội Châu trước Phan châu
Trinh và Huỳnh thúc Kháng). Còn từ Nam Du về sau, hình như ông đã đổi
thay nhiều. Kể từ năm 1904, 1905 theo tài liệu còn để lại khác nhau tôi thấy
Huỳnh thúc Kháng và Phan châu Trinh cũng vẫn có những hoạt động mật
thiết với Tiểu La Nguyễn Thành chứ không riêng gì Trần quý Cáp. Nhưng
chỉ có Trần quý Cáp có nhận lãnh những nhiệm vụ bí mật mà thôi :
« Tháng mười năm Giáp Thìn (1904) Tiên sinh cùng hai cụ Phan,
Huỳnh đi thức tỉnh miền thượng du tỉnh nhà, vận động tài chánh cho việc
Đông du (?). Lên nguồn Phước Sơn rồi trở xuống Thạnh Mỹ đặng gặp cụ
tiểu Tiểu La. Lúc đi đường tiên sinh có tức cảnh một câu :
