nhà văn khách quan tìm hành động hoặc cử chỉ mà trạng thái tâm hồn ấy ắt
phải khiến con người kia thực hiện một cách tất nhiên trong một tình thế
nhất định. Và họ làm cho con người này xử sự theo cách nào đó từ đầu đến
cuối cuốn sách, để mọi hành vi, mọi động tác của anh ta đều phản ánh bản
chất sâu kín, phản ánh mọi ý nghĩ, mọi quyết tâm hay mọi trù trừ do dự nơi
anh ta. Vậy là họ che giấu tâm lý thay vì phơi bày nó, họ khiến tâm lý
thành bộ khung của tác phẩm, giống như xương cốt không trông thấy được
là bộ khung của thân thể con người. Hoạ sĩ vẽ chân dung chung ta đâu có
phô ra bộ xương của ta.
Tôi thấy hình như tiểu thuyết làm theo cách đó thành thực hơn. Trước hết
nó giống như thực hơn, vì những người chúng ta nhìn thấy đang hành động
quanh ta chẳng hề kể cho ta về những động cơ mà họ tuân theo.
Sau nữa cần lưu ý rằng, nếu như, do cứ quan sát mãi mọi người, ta có thể
xác định bản chất họ khá đúng để tiên đoán được cung cách hiện hữu của
họ trong hầu hết mọi trường hợp, nếu như ta có thể nói chắc chắn "Một
người như thế, có tính khi như thế, ở trường hợp như thế, sẽ làm điều này",
thì không phải nhờ vậy mà ta có thể xác định được, từng điểm một, mọi
diễn biến thầm kín trong ý nghĩ người ấy, nó không hề là ý nghĩ của ta, mọi
yêu cầu bí ẩn của bản năng người ấy chúng không giống bản năng của ta,
mọi xúi dục mơ hồ của bản chất người ấy mà giác quan, thần kinh, máu,
thịt, khác biệt với ta.
Một người yếu đuối, hiền hoà, chẳng có đam mê, chỉ yêu khoa học và lao
động, dù tài ba đến mấy cũng không thể chuyển mình khá trọn vẹn sang
tâm hồn và cơ thể của một gã sung mãn, ưa nhục dục, hung tợn, bốc lên vì
mọi ham muốn thậm chí vì mọi thói hư, để hiểu thấu và chỉ ra những xung
động với cảm giác sâu kín nhất của sinh thể hết sức khác biệt ấy, tuy rằng
anh ta rất có thể tiên đoán và kể lại mọi hành vi trong đời gã nọ.
Tóm lại, người làm tâm lý đơn thuần chỉ có thể lấy mình thay cho tất cả các
nhân vật trong những tình huống khác nhau mà anh ta đặt nhân vật vào, vì
