Những con người đó từng nằm xà lim này. Họ phải lưu lại chút dấu vết gì
trên 4 bức vách ngục này, nhưng có còn gì đâu sau bao nhiêu lần tô vôi trát
vữa, quét đi sơn lại? (Hoạ chăng vách tường thời buổi này chỉ còn gắn mi-
crô ngầm để nghe hóng!). Những con người từng nằm đây…tìm đâu ra tài
liệu viết về họ, nói về sinh hoạt của họ, tư tưởng của họ trước khi bỏ xác
pháp trường hay ngoài hải đảo Solovetsky? Làm sao có thể viết nổi một tác
phẩm về những con người đó, chỉ một tác phẩm cũng giá trị ngang 40 xe
sách thời đại.
Chúng ta chỉ có thể nghe kể lại. Từng chi tiết nhỏ nhặt, góp từ cửa miệng
những người còn sống sót. Nhờ họ mới biết lao Lubyanka hồi xưa giường
nẹp gỗ, nệm rơm, vách quét vôi trắng xoá và xà lim còn có cửa sổ. Qua
năm 1923 cửa sổ mới có lưới sắt bít bùng hết (chớ không phải thời Beria!).
Hồi đó tù muốn gõ vào vách chơi cũng không bị phạt dù nhà lao biết họ có
thể gõ thông tin cho nhau. Đấy là một “truyền thống” còn sót từ thời Nga
hoàng: nếu gõ vách tường cũng cấm thì tù còn gì để giết thì giờ? Còn một
chi tiết lạ là tất cả giám thị hồi 1920 đều gốc người Latvia, cựu quân nhân
Latvia cũng như nấu ăn cho tù là mấy mụ đàn bà người Latvia.
Những chi tiết vụn vặt ấy đáng suy ngẫm lắm chớ. Chính tôi từng “ao ước”
vô Lubyanka một lần cho biết mùi, khám chính trị phạm lớn nhất nước Nga
và quả nhiên được vô thiệt! Tôi bỗng nhớ tới Bukharin
tượng hồi đó nếp sống Lubyanka thực sự như thế nào. Tôi cho rằng giờ đây
chỉ còn sót lại một số tàn tích nên ở Lubyanka cũng không khác ở các trại
giam tỉnh lẻ của Cơ quan bao nhiêu, dù vẫn có một số tập tục riêng.
Nằm xà lim có người để nói chuyện với cũng đỡ khổ, lại còn có nhiều
chuyện để kể cho nhau nghe.
Người già nhất xà lim chúng tôi là Antoly Ilyich Fastenko, 63 tuổi nhưng
tóc hớt cao, lông mày rậm, tính tình hoạt bát chớ không già chút nào. Đó là
một “cây cổ thụ” giá trị, vừa là chứng nhân của các chế độ lao tù Nga vừa
là một Sử Sống của những trào Cách mạng. Nhờ trí nhớ của lão tù Fastenko
có thể phác hoạ lại tổng quát đời sống tù ngục, hoạt động cách mạng của
quá khứ cũng như hiện tại. Đó là týp người cần có, ở xà lim nhà giam cũng
