như ở ngoài xã hội tự do.
Trong xà lim chúng tôi có một cuốn Sử nói về cuộc Cách mạng 1905 có tên
Fastenko. Đảng viên Fastenko thuộc týp kỳ cựu có chân trong Đảng Dân
chủ Xã hội lâu quá nên phút cuối cùng bỏ Đảng luôn. Thuở thiếu thời, ông
ta lãnh án tù đầu tiên năm 1904 song được trả tự do ngay sau bản Tuyên
ngôn ngày 17 tháng 10 năm 1905.
Là người trực tiếp hưởng lệnh đại xá dĩ nhiên Fastenko phải nhớ “biến cố”
này hơn ai hết. Ông ta kể lại hồi đó cửa sổ nhà tù đâu đã bọc lưới sắt, đứng
trong xà lim khám Belaya Tserkov nhìn xuống sân dễ dàng, tù đi tới thấy rõ
hết và thấy đồng bào đi dưới đường tù còn kêu réo om sòm. Ngày 17 tháng
10 chính đồng bào đọc báo hay tin điện Đại xá, phóng thích hết chính trị
phạm bèn “thông báo cho anh em ở trong”. Thế là tù chính trị reo hò như
điên, đập phá cửa lớn cửa nhỏ tưng bừng và yêu cầu giám thị: “Phóng thích
tụi tôi ngay lập tức!”.
Có thằng tù nào bị đánh đập, nhốt cát-xô hay truất quyền mượn sách Thư
viện đọc, mua hàng Câu lạc bộ đâu? Trái lại các giám thị khám Belaya còn
phải chia nhau đi từng phòng trấn an, năn nỉ: “Mấy ông đừng làm vậy. Biết
điều chút chớ. Tụi tôi đâu dám tự tiện phóng thích mấy ông, căn cứ trên
bức điện Đại xá đó. Tụi tôi còn phải chờ lệnh thẩm quyền trực tiếp trên
Kiev, biểu sao làm vậy. Mấy ông ráng chờ, ở thêm một đêm nữa đi, một
đêm thôi”.
Vừa được trả tự do ra dĩ nhiên Fastenko phải tham gia cách mạng để rồi bị
bắt nữa. Tám năm khổ sai, tức 4 năm cùm kẹp và 4 năm đi đày! 4 năm đầu
trong khám lớn Sevastopol có cuộc tổ chức phá khám cộng đồng do cách
đảng liên kết tổ chức. Một trái bom phá tung vách ngục đủ để một con ngựa
chui cũng lọt… nhưng chỉ có khoảng hai chục người được Đảng chỉ định
trước (chớ không phải ai muốn ra thì ra) võ trang súng lục do các giám thị
trao lén từ trước xông ra. Riêng cán bộ Fastenko đã không được ra mà còn
bị Đảng Dân chủ Xã giao công tác “phá rối” để đánh lạc hướng lính gác
cho các đồng chí dễ thoát thân.
Chừng bị đi đày Yenisei ông ta đâu có chịu ở lâu. Theo lời Fastenko (và
