cực trong Quan thanh tra, chính là cái cười. Ông viết: "Khi ta cười, tốt hơn
hết là cười thật khoẻ và cười những cái gì thật đáng chế nhạo. Trong Quan
thanh tra, tôi có ý định tập hợp thành một khối và biến thành trò cười tất cả
những điều xấu xa ở Nga mà tôi được biết, tất cả những điều bất công đã
xảy ra ở những nơi và trong những trường hợp cần phải hết sức công bằng."
Cái cười trong Quan thanh tra là để quất mạnh vào "những vết thương của
xã hội", vào tất cả những cái gì là "đê tiện và đáng khinh bỉ" trong cuộc đời
hồi ấy.
Cốt kịch dựa theo một câu chuyện do Puskin gợi ý cho Gôgôn: một anh
công chức nhỏ được bọn quan lại trong một thị trấn tưởng nhầm là quan
thanh tra từ Pêtecbua tới kiểm tra. Vốn là những kẻ tham nhũng, bọn chúng
lo sợ, tìm cách mua chuộc, hối lộ cho "quan lớn". Nhân dịp đó, chúng tố
cáo lẫn nhau, nói xấu nhau để tâng công. Tệ hơn nữa, viên thị trưởng còn
định lợi dụng cả vợ và con gái hòng leo cao hơn trên bậc thang danh vọng,
chiếm một địa vị to hơn, vững hơn để áp bức, bóc lột nhân dân được nhiều
hơn. Chuyện tuy xảy ra ở một nơi hẻo lánh, song với thiên tài khái quát
tuyệt diệu của Gôgôn, Quan thanh tra đã phơi bày toàn bộ chế độ mục nát
của Nga hoàng với bộ máy quan lại công chức gồm rặt phường trộm cướp
trắng trợn không làm được việc gì có ích cả. Vở kịch cũng quất mạnh vào
mặt tiêu cực của giai cấp tư sản đang bắt đầu phát triển ở Nga, đồng thời
phản ánh sự căm hờn của nhân dân lao động trước những thủ đoạn độc ác,
tàn nhẫn của chế độ quân chủ.
Với một chủ đề lớn như vậy, Quan thanh tra đã đưa lên sân khấu đủ mọi
hạng người. Nhân vật Khlextakôp có hai tính chất. Trước hết, y là một công
chức vô dụng, tiêu biểu cho đa số công chức trong bộ máy của Nga hoàng.
Mặt khác, tuy là một "quan thanh tra giả" nhưng chính y đại diện cho quan
thanh tra thật, loại quan lớn huênh hoang, khoác lác, ba hoa nhưng đầu óc
rỗng tuếch, chẳng được việc gì. Bọn quan lại nhỏ có thể tưởng lầm
Khlextakôp là quan thanh tra, chính vì các quan lớn thay mặt cho nhà vua
đều là những kẻ như Khlextakôp, sống trên đời chỉ biết ăn chơi, thấy tiền và
gái thì híp mắt lại. Những quan lại bên dưới thì như Liapkin - Tiapkin, viên
