Khi biết được các quy tắc và câu trả lời, với điều kiện chúng không
thay đổi theo thời gian – như khi chơi cờ vua, chơi gôn hay chơi nhạc cổ
điển – chúng ta có thể giải thích về việc tập luyện siêu chuyên sâu giống
như những người mắc hội chứng bác học ngay từ khi còn nhỏ. Nhưng đó là
những mô hình hạn hẹp trong hầu hết các mô hình mà con người muốn học
hỏi.
Khi một chuyên môn quá hẹp được đưa vào môi trường khó đoán, xu
hướng dựa vào kinh nghiệm tích lũy qua những khuôn mẫu quen thuộc của
con người có thể gây ra hậu quả khủng khiếp – chẳng hạn như những người
lính cứu hỏa chuyên nghiệp đột ngột đưa ra lựa chọn sai lầm khi đối diện
với đám cháy có dấu hiệu bất thường. Chris Argyris, người đã góp phần
sáng lập trường Quản lý Yale, nhận xét rằng sẽ rất nguy hiểm nếu chúng ta
hành động trong môi trường mơ hồ giống như trong môi trường “thuận
lợi”. Ông đã nghiên cứu về các nhà tư vấn hàng đầu tại các trường kinh
doanh danh tiếng nhất trong 15 năm. Họ thường xử lý rất tốt các vấn đề
trong trường kinh doanh vốn thường được xác định rõ ràng và lượng giá
nhanh chóng. Tuy nhiên, họ lại áp dụng phương pháp học tập vòng lặp đơn
(single-loop learning
1
, theo cách gọi của Argyris) nên họ thường ưu tiên
làm theo giải pháp quen thuộc đầu tiên xuất hiện trong đầu. Mỗi khi những
giải pháp này không hiệu quả, nhà tư vấn thường tìm cách chống chế.
Argyris rất ngạc nhiên khi thấy họ “tỏ ra khá bảo thủ” trong khi “công việc
của họ lại là hướng dẫn người khác hành động sáng tạo”.
1
. Phương pháp học tập vòng lặp đơn là việc cố gắng giải quyết vấn đề
bằng cách tìm ra phương thức hành động khác nhưng vẫn giữ nguyên các
giá trị, mục tiêu, kế hoạch hay quy tắc. (ND)
Nhà tâm lý học Barry Schwartz đã chứng minh tính cứng nhắc tương
tự trên một nhóm học viên nhiều kinh nghiệm. Anh đưa ra một câu đố logic
liên quan đến việc nhấn công tắc để tắt hay mở đèn theo thứ tự và họ có thể
làm lại nhiều lần. Câu đố có thể được giải quyết theo 70 cách khác nhau và
mỗi lần thành công sẽ được một món tiền thưởng nhỏ. Người ta không đưa
ra bất kỳ quy tắc nào, vì vậy nhóm sinh viên phải tiến hành thử nghiệm và
