thành nhóm. Những nông dân tập thể và những người trẻ tuổi đã được đào
tạo chính quy một chút, phân loại chúng rất dễ dàng, đơn giản chỉ dựa trên
màu sắc để phân nhóm. Ngay cả khi không biết tên của một màu sắc cụ thể
nào đó, họ cũng chỉ gặp chút trở ngại khi phải nhóm ánh màu tối hơn và
sáng hơn của cùng một màu lại với nhau. Nhưng những dân làng xa xôi thì
từ chối phân loại chúng, thậm chí khi công việc của họ là thêu thùa đi
chăng nữa. “Không thể phân loại được”, họ nói, hay “Không có cái nào
giống cái nào, các anh không thể nhóm chúng lại với nhau được”. Khi bị
thúc giục quyết liệt hơn và được phép phân loại thành nhiều nhóm nhỏ, một
số người đã mủi lòng và chịu đưa ra vài nhóm. Tuy nhiên, tất cả đều hoàn
toàn ngẫu nhiên. Một vài người khác dường như phân loại các cuộn len dựa
trên độ nổi bật của màu mà không quan tâm tới màu sắc.
Những bài kiểm tra về hình dáng hình học cũng được thực hiện tương
tự. Một người càng hiện đại thì khả năng nắm bắt những khái niệm trừu
tượng về “hình dạng” và phân loại hình tam giác, chữ nhật và hình tròn
càng cao, ngay cả khi họ không có nền tảng giáo dục chính quy và không
biết tên của các hình dạng. Trong khi đó, những dân làng xa xôi không tìm
thấy điểm giống nhau giữa một hình vuông vẽ bằng nét liền và một hình
tương tự vẽ bằng nét đứt. Với một cô gái 26 tuổi sống trong một ngôi làng
vùng sâu vùng xa như Alieva, hình vuông vẽ bằng nét liền rõ ràng là một
tấm bản đồ còn hình vuông vẽ bằng nét đứt lại là một chiếc đồng hồ. “Làm
thế nào mà bản đồ có thể cùng loại với đồng hồ được?”, cô ấy hỏi đầy hoài
nghi. Còn Khamid, 24 tuổi cũng sinh sống ở một ngôi làng vùng sâu vùng
xa, thì cứ khăng khăng rằng hình tròn được tô kín và hình tròn rỗng không
thể cùng loại được, vì một cái là đồng xu và cái kia là mặt trăng.
Mọi thể loại câu hỏi được tiếp tục đưa ra theo hình thức này. Khi bị
thúc giục để phân loại thành những nhóm mang tính nhận thức – gần giống
như những câu hỏi kiểm tra tính tương đồng trong các bài kiểm tra trí thông
minh – những dân làng ở vùng sâu vùng xa phải trở về với các câu chuyện
thực tế dựa trên những trải nghiệm trực tiếp của họ. Khi các nhà tâm lý học
cố gắng giải thích một bài tập phân nhóm theo hình thức “cái nào không
thuộc về nhóm” cho anh Rakmat 39 tuổi, họ đưa ra ví dụ về ba người lớn
