không biết, chỉ biết nó không có mặt ở mọi việc tôi trông thấy đây,
hằng xuất hiện dưới mắt tôi như một trò đùa vui vẻ, hay không nhằm
lúc. Thật tình có những nỗ lực và có những nhiệt tình mà tôi không hề
hiểu nổi. Tôi không ngừng lộ dáng ngạc nhiên và đôi chút ngờ vực,
nhìn các con người kỳ quái dám chết vì tiền, tuyệt vọng vì mất “địa
vị”
hoặc dám vênh váo hy sinh cho gia đình mình được thạnh mậu.
Tôi hiểu dễ dàng hơn ông bạn nọ rắp tâm bỏ hút và, nhờ nghị lực mà
đạt đến kết quả. Rồi bỗng một sáng, ông giở nhựt trình đọc thấy trái
bom khinh khí đầu tiên vừa nổ, tìm biết hiệu lực kỳ diệu của nó, và lập
tức bước vào tiệm mua thuốc hút tiếp trở lại.
Chắc nhiều khi, tôi cũng lộ dáng xem chừng tin thật cuộc đời.
Nhưng rồi tánh chất phù phiếm của chính sự tin thật đó xuất hiện mau
chóng dưới mắt tôi, thế là tôi tiếp tục độc có mỗi việc là đóng vai trò
của mình, ráng sức tùy theo khả năng có được. Tôi đóng trò hiệu
nghiệm, thông minh, đạo đức, ái quốc, phẫn nộ, bao dung, liên đới,
mẫu mực... Mạn phép ngài ngưng kể tiếp, ngài hẳn đã hiểu rằng tôi
giống số người Hòa Lan kia có mặt ở đây, mà cũng như không có: tôi
vắng mặt vào lúc chiếm giữ một khoảng trời rộng lớn nhứt. Tôi chỉ
thật tình chân thành và nhiệt thành vào thời chơi thể thao và, hồi còn
trong quân ngũ, khi sắm vai trong những bản tuồng chúng tôi trình
diễn cho nhau xem. Trong cả hai trường hợp, có một điều lệ, là mọi sự
thảy đều giả vờ, mà chúng tôi cố tâm rập theo đúng y. Cho đến ngày
nay, các buổi đá banh chúa nhựt trong một sân quần đồng nghẹt khán
giả, và kịch trường mà tôi ham mê tới một mức độ vô song, vẫn còn là
những nơi duy nhứt trên đời ở đó tôi cảm thấy mình vô tội.
Song le, ai là kẻ dám thừa nhận ấy một thái độ chánh đáng, khi nói
tới ái tình, sự chết và lương hướng của đám cùng dân? Nhưng làm thế
nào khác được? Tôi chỉ mường tượng được khối tình của Yseult
trong tiểu thuyết hay trên sân khấu. Những kẻ đang khi hấp hối thường
chừng như thảy đều thấu rõ vai trò của mình. Những câu đối đáp thốt
ra từ cửa miệng thân chủ nghèo của tôi cũng tựa hồ đại khái giống
