233
giới các tỉnh chưa ổn định, đo đạc sơ sài. Thống kê hồi
Pháp mới đến là do báo cáo của cai tổng, hương chức
hội tề, chú trọng vào dân đinh, đại khái 18 đến khoảng
60 tuổi, theo lời tự khai, để đóng thuế, hiểu là không
kể đàn bà, con gái, trẻ con, người được xếp vào hạng
lão. Tập san nghiên cứu xưa nhất của chính phủ thuộc
địa Sài Gòn, quyển 1 ghi vào năm 1879: (Excursions
et Reconnaissance).
- Vùng Rạch Giá (hiểu là vùng tỉnh Kiên Giang,
không có Hà Tiên nhưng thêm một phần U Minh phía
Cà Mau) gồm 4 tổng, 57 làng, diện tích 180.000 hécta,
đã khai thác chừng 1.948 hécta luôn 1.400 hécta ruộng,
nghĩa là khoảng một phần trăm diện tích tổng thể, dân
đinh chừng 10.000 người. Bốn năm sau ngày chiếm
Vĩnh Long (năm 1871) đã mở cuộc thám sát truy nã
quân “phiến loạn” trong vùng đất hoang vu, ẩm thấp
giữa Rạch Giá - Cần Thơ (đại khái là huyện Long Mỹ,
Giồng Riềng ngày nay rất phì nhiêu), mô tả hành trình
như sau:
“Phải chống xuồng trên cỏ, xuồng lướt tới như kiểu
đi trên bàn trượt tuyết. Rạch Cái Cau (ngọn sông Cái
Lớn) là nơi hội tụ của trâu rừng, thỉnh thoảng đoàn
người đi thám sát phải cõng nhau trên lưng để nhận
phương hướng cho rõ. Sậy, đế cao 2 mét. Vừa chạng
vạng thì muỗi bu lại ào ào, đêm ngủ trên sàn, đốt lửa
bốn phía. Bắt vài con rùa mà nướng để làm thức ăn.
Chống xuồng liên tiếp bốn tiếng đồng hồ mới qua khỏi
