91
dân”, đủ tư cách làm hương chức hội tề. Ngược lại là
dân lậu, không quyền hạn gì cả khi bị kiện tụng. Không
đăng ký thì tha hồ dời chỗ ở, sống lang thang tùy thích,
nhưng nghèo đói.
Mãi đến đời Minh Mạng, Tự Đức, vùng đất nào qui
tụ được vài điền chủ nhỏ, chịu ghi vào bộ điền và bộ
đinh thì có quyền vận động lập một làng riêng, trong
làng còn nhiều người dân lậu đang phá rừng, lần hồi
những người này sẽ đăng ký, chịu thuế, dân đinh sẽ
đông hơn.
Người nào chịu khai một phần diện tích canh tác và
chịu đóng thuế đinh (thuế thân), nếu năng nổ có thể làm
cai tổng, dựa vào thế lực ấy để trưng khẩn thêm, được
chiếm đoạt đất của người do dự chưa chịu đăng ký.
Dân chịu đóng thuế cho chính quyền, chính quyền
thu được thuế.
Dân chịu đóng thuế, tốn hao tiền bạc, lúa gạo, nhưng
bù lại, họ được một quyền lợi lớn lao: khi gặp ngoại
xâm, quân đội khá hùng mạnh của chúa Nguyễn sẽ kéo
vào bảo vệ. Họ được nhìn nhận là dân của triều đình,
xóa bỏ tên xấu lưu dân, “trốn xâu lậu thuế”. Họ được
lập làng xã, người đứng đầu sẽ là tiền hiền, hậu hiền
trong đình làng, sau khi mất, con cháu vẫn được hưởng
chút ít thể diện, điều mà ở xứ quê, họ chẳng bao giờ
dám mong ước.
Tóm lại, Nguyễn Hữu Cảnh đã tổ chức hành chính
theo cơ chế phóng khoáng ở đất Đồng Nai - Sài Gòn,
