Sau đó tôi mường tượng về phần thế giới quen thuộc kia, hàng triệu thanh
niên trên khắp Hợp Chủng Quốc Hoa Kỳ và mọi quốc gia đã vào đại học
cùng hoàn cảnh như sáu người này nhưng lại thấy khả dĩ tự thích nghi được
với những đòi hỏi truyền thống, và tôi biết công trình tương lai của xã hội -
nhà máy, bệnh viện, bảo tàng nghệ thuật, hội đồng thành phố - sẽ được hoàn
thành bởi lớp người ở lại quê nhà học hành làm việc theo đúng cách mà
phần lớn thanh niên vẫn làm suốt cả quá trình lịch sử. Những người bỏ học ở
California và những kẻ bị bỏ rơi ở Marrakech thật đáng chú ý; những thanh
niên ổn định chăm chỉ học hành lại khiến cho người ta yên lòng. Thật hứng
khởi biết bao khi nhớ ra rằng Harvard, Michigan và Tulane vẫn đang đào tạo
nhiều sinh viên có kiến thức như trước nay, và rằng xét về mọi mặt chính
những sinh viên đó sẽ bảo đảm sự tồn tại của xã hội chúng ta. Các chàng trai
phải học toán thì vẫn đang học toán; các cô gái cần hóa học thì vẫn đang tinh
thông môn hóa.
Nhưng rồi tôi lại nảy ra mối nghi ngờ khó chịu là sự lãnh đạo tinh thần
cho cái xã hội ấy - cái xã hội mà sự tồn tại về mặt vật chất được đảm bảo
nhờ những sinh viên bình thường ở lại làm việc - rất có thể sẽ thuộc về
những kẻ thích phiêu lưu mạo hiểm đã tiếp thu được phần kiến thức sống
còn nhất của mình tại các phòng trọ công cộng không ai ngờ như Casino
Royale ở Marrakech hay các ổ ăn chơi ở Greenwich Village. Tôi chợt nghĩ
đến Thánh Paul
, người đã thúc đẩy nhà thờ Cơ Đốc giáo mạnh mẽ nhất;
ông không xuất thân từ trường tôn giáo yeshiva bảo thủ mà từ nơi ngõ hẻm
bùn lầy nước đọng thời ông. Các ca sĩ thể hiện thành công nhất tinh thần của
thời đại này không xuất thân từ trường Harvard, Stanford hay Tulane mà từ
các trung tâm đào tạo tổ chức kém hơn như Pamplona, Copenhagen hay
Conakry vì sự học hỏi đích thực của một đầu óc hiếu kỳ diễn ra bất thình
lình và trong những môi trường có khi chẳng thể đoán trước hay quy định
được.
Tôi thấy có lẽ sự kết hợp sáng tạo nhất cho một xã hội sẽ là chín phần
mười nhân lực đáng tin cậy xuất thân từ các học viện như Viện Công nghệ
Massachusetts, còn một phần mười là nhà thơ ở Marrakech, nhưng bất chấp
