xây lên bởi một con người. Tất nhiên, trước đó có sẵn một thành phố rồi,
nhưng người này đã phá bỏ phần lớn và xây mới từ đầu. Ông tiến hành công
việc trong khoảng năm mươi năm, cuối cùng làm nên được một tác phẩm
nghệ thuật.”
Chúng tôi đi vòng quanh tường thành một lúc để các bạn đồng hành của
tôi có thể chiêm ngưỡng tác phẩm vĩ đại mà Moulay Ismail đã nỗ lực thực
hiện. Rồi chúng tôi bước vào một cái cổng uy nghi nhiều mái vòm, xuyên
qua những khu vườn và băng qua những tòa lâu đài gần như dài vô tận, sau
đó chúng tôi dừng xe và bắt đầu thả bộ qua khu chợ, trước mắt là vô vàn
bằng chứng cho thấy khát khao xây dựng hoang đường của Moulay Ismail.
Tại một quán cà phê trông xuống một trong những công trình lớn nhất của
ông, một tổ hợp lâu đài, tòa nào tòa nấy rộng rãi đến mức đủ chỗ cho hết
thảy các hoàng tộc châu Âu, chúng tôi tìm được một bàn, và trong lúc cả
đoàn ngồi uống rượu vang, tôi nói, “Ông ta là người tàn ác nhất trong lịch sử
châu Phi.” Gretchen hỏi ông ta là mẫu nhân vật cầm quyền nào, và tôi đáp,
“Khá giỏi. Ông ta có hơn trăm bà vợ, từng xin vua Louis XIV của Pháp cho
cưới một trong những người con gái của ngài. Ông ta trị vì với sự khắc
nghiệt khủng khiếp và có bằng chứng đáng tin cậy cho thấy ông ta đã tự tay
giết hơn ba mươi nghìn nô lệ. Theo những ghi chép đương thời, hàng ngày
ông ta đều đích thân giám sát các công trình xây dựng, và nếu phát hiện dù
là một sai sót hay chậm trễ vặt vãnh nhất, ông cũng sẽ đích thân lôi kẻ phạm
lỗi ra một chỗ, rồi tay trái túm tóc kéo giật đầu người này ra phía sau, tay
phải ông ta rạch họng hắn. Hơn ba mươi nghìn... tất cả đều da đen.”
Trong lúc nói tất cả những điều đó, tôi để ý quan sát nét mặt Cato, nhưng
anh không tỏ vẻ gì là đang lắng nghe.
Gretchen tiếp tục cuộc bàn luận: “Cháu đang đọc cuốn sách của một tác
giả Scotland nói về Bou Hamara. Ông này hoạt động ở Meknès khoảng năm
1908. Lãnh đạo một cuộc nổi dậy chống chính quyền, vì vậy bị quẳng vào
chuồng sư tử, nhưng chỉ bị chúng ăn mất một cánh tay. Vì vậy ông ta bị cho
vào lồng sắt kéo đi khắp đất nước cho đến khi chết. Ông ta đã lôi kéo được
những người ủng hộ mình nhờ một trò phép thuật bịp bợm từng khiến ông ta
