Một người lính bị thương sẽ cố gắng cởi tấm áo choàng trắng ra để khỏi bị
dính máu. Có một câu chuyện mà ai cũng biết: có người lính bị thương quá
nặng không cởi được áo ngụy trang tuyết của mình, anh bèn xin lỗi người sẽ
thay anh nhận nó nếu chẳng may áo có vết máu nào dính vào.
Grossman, người đã sát cánh cùng những người đồng bào của mình ở
Stalingrad, bác bỏ ý kiến cho rằng họ đã trở nên hoàn toàn man rợ đến vô
cảm. “Cuộc sống không chút dễ dàng cho người Nga”, ông viết, “nhưng tận
đáy lòng họ không thấy đó là điều không thể tránh khỏi, ở tiền tuyến trong
chiến tranh, tôi nhận thấy chỉ có hai cảm xúc đối với những điều đang diễn
ra: hoặc lạc quan khác thường hoặc hoàn toàn u ám. Không ai chịu nổi ý
nghĩ rằng chiến tranh còn kéo dài thật lâu và ai mà bảo rằng chỉ cố hết sức
thêm vài tháng nữa thôi ta sẽ thắng đều không đáng tin”. Sự thực là trong
cuộc chiến khủng khiếp đó người ta chỉ có thể nghĩ làm sao sống hết ngày
đó hoặc thậm chí giờ đó. Nghĩ quá xa là giấc mơ nguy hiểm.
Ít ra người lính còn có một cái đích nào đó và một khẩu phần khi có khi
không để tồn tại. Dân thường bị kẹt lại trong Stalingrad hầu như chẳng có gì.
Làm thế nào mà hơn 10.000 người, trong đó có cả nghìn đứa trẻ vẫn còn
sống trong các đống đổ nát của thanh phố sau hơn năm tháng chiến đấu mới
là phần thần kỳ nhất trong toàn bộ câu chuyện Stalingrad.
Các nguồn tin Soviet cho biết từ 24 tháng 8, một ngày sau trận không kích
đầu tiên, khi dân cư Stalingrad cuối cùng cũng được phép qua sông Volga,
đến ngày 10 tháng 9, có 300.000 người được sơ tán sang bờ đông. Con số đó
không thấm vào đâu nếu tính cả số dân đã phình lên của thành phố. Điều đã
không được nói đến lúc đó là còn rất nhiều người bị kẹt lại bên bờ tây.
Chuyến di tản chính thức cuối cùng đúng là hỗn loạn và bi thảm. Đám
đông quá lớn. Trong đó nhiều gia đình mãi đến phút cuối cùng mới xin được
phép ra đi, thường là chẳng vì lý do gì cả. Chiếc tàu hơi nước quá tải đến
mức nguy hiểm nên không thể cho thêm người lên được. Những người bị bỏ
lại chỉ biết đứng trên bến nhìn theo chiếc phà rời đi. Họ cảm thấy tuyệt vọng
cho số phận của mình, nhưng rồi, chỉ cách bến chừng 50 m, nó bị trúng bom,
bốc cháy và chìm xuống ngay trước mắt họ.
