tháng 11 đến kỳ tuyết tan ẩm ướt, “Tướng Bùn” tái xuất trong chốc lát rồi
sang “Tướng Đông”. Nhiều người trở lại với các mánh cũ của cuộc sống
chiến hào, như dùng vốn nước ẩm “tự có” ở mỗi người, còn để giải trí thì kỳ
ghét ở tay ra nặn thành bánh.
Cấu trúc của hầm hào khác nhau tùy theo điều kiện ở mỗi sư đoàn. Những
ai đã buộc phải rút quân hoặc chuyển sang trận địa mới thì phải lao động
nặng nhọc, mặc dù phần lớn công việc đã dồn cho Hiwi và các tù binh Nga
khác. Lính Đức đã học được từ tác chiến đường phố ở Stalingrad. Họ đào
hầm bên dưới những xe tăng bị bắn cháy và tận dụng tốt hơn những thứ sẵn
có. Nhưng trong những ngày đầu tiên bị bao vây, mặt đất vẫn còn đóng giá,
ngay cả đốt lửa cũng không làm mềm ra được cho dễ đào. Ngoài thảo
nguyên, thứ thiếu nhất là gỗ, cả để đốt lửa lẫn để lót hầm. Nhà cửa của nông
dân gần chiến tuyến không tồn tại được lâu. Người dân nào đã xếp rơm
quanh nhà rồi đè lên một lớp ván và gỗ súc bên ngoài để giữ ấm trong mùa
đông thì sẽ bị đuổi đi. Nếu cứ ở lại họ sẽ phải chứng kiến ngôi nhà nhanh
chóng bị tháo dỡ vì lính Đức sẽ lấy hết ván, gỗ, cửa và cả cửa sổ nữa để tân
trang lại hầm của mình.
Lính dỡ nhà người ta về tự nhiên nảy nòi ý muốn biến cần hầm của mình
thành một ngôi nhà mới. Hào giao thông được ốp đá, cửa hầm được đắp,
được khoét làm người ta không biết bên trong là cái gì. Họ trang trí các
khung cho những tấm thiệp hoặc những tấm hình vui vẻ. Một vài thứ luôn
được coi trọng. Không ai được chạm vào hoặc xúc phạm tới tấm hình của vợ
hoặc con đồng đội. Các sĩ quan phải bảo đảm họ có giường nằm, ghế và bàn.
Tướng Edler von Daniels, chỉ huy Sư đoàn số 376 có một tổ hợp boong ke
kiến trúc hoàn hảo do một người trong ban tham mưu thiết kế sau khi họ
chuyển đến vị trí mới ở cánh tây nam. Sĩ quan chỉ huy của bác sĩ Kurt
Reuber, một mục sư đang đảm nhiệm chức trách bác sĩ trong Sư đoàn tăng
số 16 thì có một căn hầm cực rộng được đào làm sao để ông nhét vừa cái
piano do một sư đoàn khác bỏ lại. Và ở dưới hầm, có các vách đất cách âm,
ông chơi các bản nhạc của Bach, Handel, Mozart và bản sonata Pathetic (Bi
thương) của Beethoven. Ông chơi rất hay nhưng có vẻ cũng đầy ám ảnh. “Sĩ
quan chỉ huy vẫn chơi ngay cả khi vách hầm rung lên vì bị ném bom và đất
