cứ theo các đám đông tham dự mà xét - càng ngày càng thu hút thêm nhiều
các nhiếp ảnh gia nghiệp dư trong quân phục Wehrmacht.
Một sĩ quan Đức đã mô tả anh ta cùng lính của mình đã sốc thế nào khi
chứng kiến người Nga hăm hở lột trần xác những người đồng hương của
mình. Nhưng lính Đức còn lột quần áo và giày ủng của người dân còn sống
để dùng, sau đó còn đuổi họ ra ngoài đồng không lạnh giá, phần lớn họ đã
chết vì rét hay vì đói. Các sĩ quan cao cấp than phiền rằng lính của họ trông
cứ như nông dân Nga, nhưng không có chút thương xót nào đối với các nạn
nhân bị cướp mất hy vọng duy nhất để sống sót trong những điều kiện như
vậy. Một viên đạn có lẽ còn không dã man bằng.
Trong cuộc rút lui khỏi Moskva, lính Đức vơ vét tất cả mọi thứ gia súc và
đồ ăn mà họ thấy được. Họ lật cả ván sàn phòng khách lên để tìm khoai tây
cất giấu bên dưới. Đồ gỗ và từng phần các ngôi nhà được dùng làm củi.
Chưa bao giờ cư dân lại khốn khổ đến thế trong một cuộc chiến. Stalin đã ký
một mệnh lệnh vào ngày 17 tháng 11 yêu cầu các đơn vị Hồng quân - không
quân, pháo binh, lính trượt tuyết và các nhóm du kích - “phá bỏ và thiêu
hủy” tất cả nhà cửa nằm trong vòng 70 km sau lưng quân Đức để địch khỏi
dùng làm chỗ trú đóng.
Sự căng thẳng trong chiến trận cùng với nỗi kinh hoàng của chiến tranh
làm gia tăng tỷ lệ tự sát trong lính Đức. “Tự sát ngoài chiến trường cũng bị
coi là đào ngũ”, quân lính được cảnh báo trong một mệnh lệnh. “Mạng sống
của người lính thuộc về Tổ quốc”. Hầu hết lính tự sát khi gác một mình.
Những người đàn ông Đức trải qua những đêm dài nghĩ về nhà và mong
được về phép. Những sáng tác tự biên mà lính Nga phát hiện được trong xác
lính Đức cho thấy cả nhạo báng lẫn ủy mị. Một người lính nhại một mệnh
lệnh: “Giáng sinh năm nay sẽ không có vì các lý do sau đây: Joseph đã bị
bắt lính; Mary tham gia Chữ thập Đỏ; Chúa hài đồng đã được gửi về nông
thôn cùng các trẻ khác (để tránh bom); Ba Nhà Thông thái không xin được
visa vì không chứng minh được nguồn gốc Aryan; ngôi sao cũng không có
vì lệnh tắt đèn; mấy người chăn chiên được sung làm lính gác còn các thiên
