SỬ KÝ TƯ MÃ THIÊN - Trang 19

những giờ phút họ đóng một vai trò lịch sử, họ chỉ xét nhân vật trong “tư
thế lịch sử” của nó. Nhưng làm như thế, tức là cắt xén nhân vật, biểu hiện
nó một cách phiến diện và thậm chí có khi xuyên tạc vì trong những lúc cá
nhân có ý thức về vai trò lịch sử cảu mình, họ thường đóng kịch. Tư Mã
Thiên không làm như vậy. Ông chỉ nắm Hàn Tín khi làm thượng tướng
quân của Lưu Bang, mà còn nắm Hàn Tín ngay từ khi ăn nhờ, chui qua
háng người ta ở ngoài chợ. Nhờ sống trong nhân dân và đến tận nơi điều
tra, nên ông thấy Trần Bình từ khi chia thịt, thấy Phàn Khoái từ khi bán thịt
chó. Ông chú ý đến Trương Nghi từ khi anh chàng bị đánh gần chết, gãy
hết cả răng, chú ý đến Lưu Bang từ khi ăn quỵt tiền rượu. Tư Mã Thiên
theo dõi một nhân vật và cốt tìm cho được cái bản chất của nó. Chính vì thế
ông không ao giờ bỏ qua những cảnh thiếu thốn, nhục nhã mà nhân vật đã
trải qua, vì ông biết bản chất con người thường lộ ra ở những lúc ấy. Đối
với ông, nhân vật lịch sử vĩ đại đến đâu trước hết cũng chỉ là một người
bình thường. Khổng Khâu trước khi được tôn sùng như một vị thánh cũng
chỉ là một người mong muốn được làm quan, phiêu bạt đi tìm công danh,
mấy lần suýt theo những kẻ mà ông gọi là loạn thần, tặc tử. Trong khi theo
dõi nhân vật, ông không chạy theo sự kiện mà cốt tìm được cái quyết định
tính cách của con người. Ông thấy tính cách con người do nhiều yếu tố
quyết định. Có khi nó là một thiên hướng từ nhỏ. Nhân vật Trương Thang
điển hình cho bọn quan lại tàn ác, lúc nhỏ giữ nhà để chuột ăn mất thịt, bị
cha đánh đòn. Thang bắt được chuột làm một bản án kết tội chuột. “Người
cha xem thấy lời văn quả là một tay quan lại coi ngục sành sỏi, cả kinh.”.
Có khi nó là kết quả của nghề nghiệp, giáo dục. Lữ Bất Vi, một thương
nhân giàu thấy Tử Tương, con vua Tần làm con tin ở Triệu, thì nói, “món
hàng này có thể bán được đây”. Y xuất tiền bạc quảng cáo cho hàng và cuối
cùng được lãi to, làm tể tướng nước Tần. Ông thấy cái điều làm một vĩ
nhân khác con người tầm thường là ở chỗ họ có một hoài bão lớn ngay
trong những cảnh ngộ cùng khốn nhất. Ông lắng nghe chàng cố nông Trần
Thiệp đang cày, bỗng dừng lại nói với các bạn cày, “sau này phú quý chớ
quên nhau”. Ông chú ý đến cậu bé Hạng Vũ học kiếm chẳng thành, nhưng
đòi “học cái đánh lại vạn người”. Một khi tìm được tính cách của nhân vật,