Tư Mã Thiên
Sử Ký Tư Mã Thiên
Lý Tư liệt truyện
L
ý Tư người đất Thượng Sái thuộc nước Sở. Lúc còn ít tuổi, Tư làm viên
lại nhỏ ở quận, thấy con chuột trong nhà xí nơi mình làm việc ăn đồ bẩn
thỉu, luôn luôn lo sợ gặp người và chó. Đến khi Tư vào trong kho, nhìn con
chuột ở đấy, thấy nó ăn lúa no nê, ở dưới mái nhà lớn, không hề lo gặp phải
người hay chó gì hết. Lý Tư bèn than:
- Người ta hiền tài hay kém cỏi chẳng qua cũng như con chuột kia, đều là
nhờ ở hoàn cảnh đấy thôi!
Bèn theo Tuân Khanh học thuật làm đế vương(l).
Khi học thành tài. Tư nhận thấy mình có theo vua Sở cũng không làm nên
sự nghiệp gì, mà sáu nước đều yếu không có nước nào có thể giúp để lập
công danh, nên muốn sang tây vào nước Tần. Tư đến từ biệt Tuân Khanh,
nói:
- Tư nghe nói gặp thời cơ không thể bỏ phí. Lúc này các nước chư hầu
đang tranh giành nhau, thực quyền ở trong tay những người du thuyết. Nay
vua Tần muốn nuốt thiên hạ, lên ngôi hoàng đế để cai trị, đó là thời bay
nhảy của kẻ áo vải thời trổ tài của kẻ du thuyết. Nếu ở địa vị thấp hèn, ai bỏ
lỡ cơ hội, không làm thì cũng như cẩm thú nhìn thấy thịt là ăn, mang cái
mặt người trơ trẽn đi ngoài đường đó thôi(2). Cho nên không có gì nhục
bằng ở địa vị hèn hạ, không có gì buồn hơn gặp cảnh khốn cùng. Nếu ở mãi
địa vị hèn hạ, chịu mãi cảnh khốn khổ lại còn chê cười thế tục, căm ghét
danh lợi rồi tự phụ mình có những điều không thèm làm thì đó không phải
là chí nguyện của kẻ du thuyết. Vì vậy Tư đi về hướng Tây để du thuyết
vua Tần. Khi đến nước Tần, gặp lúc Trang Tương Vương chết, Lý Tư bèn
cầu xin làm môn hạ của Văn Tín Hầu Lã Bất Vi làm thừa tướng nước Tần.
Bất Vi cho là người hiền dùng làm lang. Lý Tư nhờ vậy có cơ hội du
thuyết. Tư nói với vua Tần như sau:
- Cứ ngồi chờ đợi nay lần mai lữa thì sẽ bỏ mất thời cơ.Làm nên công lớn
là ở chỗ biết lợi dụng chỗ sơ hở rồi mạnh dạn làm. Ngày xưa Tần Mục
Công làm bá nhưng cuối cùng cũng không đi về đông thâu tóm cả sáu nước
