chung vẫn được xem là theo “chủ nghĩa truyền thống và khắt khe.”
… Chất lượng kém của thổ nhưỡng vùng Địa Trung Hải đã khích lệ
việc canh tác trên những đồn điền rộng lớn, điều tất yếu dẫn đến sự
kiểm soát của những người giàu, và ngăn cản sự biến đổi xã hội.
Cũng trong thời gian này, trên những không gian rừng thưa ở Bắc
Âu, nơi thổ nhưỡng mầu mỡ hơn, đã sinh ra một nền văn minh tự do
hơn, được cắm rễ sâu nhờ các mối quan hệ quyền lực phi nghi
thức, thân tình của chế độ phong kiến, nên nó đã dễ dàng hơn trong
việc tiếp thu những lợi thế của sự phát minh ra kỹ thuật sắp chữ rời
và các kỹ thuật khác sẽ xuất hiện sau đó.
Dù lời giải thích của Fernand Braudel có nhuốm mầu tiền định
đến thế nào, nó vẫn giải thích tốt những dòng chảy lớn của lịch sử
châu Âu. Hiển nhiên là hành động của con người thể hiện qua
những cá nhân như Jan Hus, John Calvin hay Martin Luther đã là
nhân tố chủ đạo đưa đến cuộc Cải cách của đạo Tin Lành, và sau
đó sẽ thúc đẩy sự xuất hiện của Thế kỷ Khai sáng, tạo điều kiện cho
tính năng động của Bắc Âu nổi lên như một trong những người dẫn
đường của lịch sử thời hiện đại. Tuy nhiên, tất cả những điều ấy có
thể đã không diễn ra, nếu không có dòng sông vĩ đại và cửa rộng
mở ra đại dương, loại đất hoàng thổ, những tầng trầm tích giàu than
đá và quặng sắt, những thứ kết thành nền tảng cho quá trình công
nghiệp hóa có tác dụng làm nền cho tính năng động của các cá
nhân. Những đế chế vĩ đại, đa dạng và rực rỡ chắc chắn là đã từng
có mặt dọc theo Địa Trung Hải trong thời Trung cổ, đặc biệt là Sicily
thời thế kỷ XII của Norman Roger II, và cũng đừng quên rằng thời kỳ
Phục hưng đã phát triển rực rỡ đầu tiên vào cuối thời Trung cổ, với
nghệ thuật của Michelangelo và chủ nghĩa hiện thực thế tục của
Machiavelli. Nhưng chính sự hấp dẫn của Đại Tây Dương lạnh hơn
