riêng chỉ có trong một thời đại nào đó, vì trong các thời kỳ có những biến
động không đáng kể thì sự khác biệt giữa hai loại này không được rõ ràng
cho lắm đối với người quan sát”. Mannheim gọi những nguyên lí riêng này,
những cái chỉ thịnh hành trong một thời đại nào đấy, là những “nguyên lí
đại chúng”. Đối với tình hình “trong một thời kì nơi cấu trúc xã hội liên tục
thay đổi”, xin xem Mannheim, sđd, từ trang 179).
Nếu những lí lẽ của nhà sử luận không đi xa hơn nữa, thì chúng ta chỉ có
thể lên án anh ta là đã dốc sức quá nhiều cho một công việc khá tầm
thường. Nhưng tiếc rằng anh ta còn đưa ra nhiều khẳng định khác. Anh ta
cố nhấn mạnh rằng tình thế đã tạo ra những trở ngại mà trong khoa học tự
nhiên không có; đặc biệt hơn nữa là, ngược lại với khoa học tự nhiên, trong
khoa học xã hội chúng ta chẳng bao giờ có quyền khẳng định rằng chúng ta
đã khám phá được một định luật phổ quát thật sự, vì ta không bao giờ biết
liệu nó luôn đúng trong quá khứ hay không (chúng ta có thể không đủ
nguồn sử liệu) hoặc có đúng trong tương lai hay không.
Để phản đối những khẳng định như vậy, tôi không chấp nhận việc coi tình
thế vừa được mô tả có cái gì đó là riêng cho các ngành khoa học xã hội,
hoặc có thể gây ra bất cứ trở ngại đặc biệt nào. Ngược lại, rõ ràng là một sự
biến đổi môi trường vật lí cũng có thể khiến nảy sinh những kinh nghiệm
khá giống những kinh nghiệm nảy sinh từ một sự biến đổi của môi trường
xã hội hay lịch sử. Liệu có sự tái lặp đều đặn hiển nhiên và ai cũng biết nào
hơn là sự luân phiên kế tiếp nhau của ngày và đêm? Ấy vậy mà khi ta bước
chân qua vòng địa cực thì việc đó không còn đúng nữa. Có lẽ cũng có chút
khó khăn trong việc so sánh những kinh nghiệm vật lí với những kinh
nghiệm xã hội, nhưng tôi thiết nghĩ một sự gãy vỡ của tính lặp đi lặp lại đều
đặn như vậy cũng đáng chú ý và gây sửng sốt không kém bất kể sự gãy vỡ
nào tương tự của tính lặp đi lặp lại xảy ra trong địa hạt xã hội. Lấy một ví
dụ khác, khó có thể nói sự khác biệt giữa môi trường lịch sử hay xã hội của
xứ Creta năm 1990 với môi trường lịch sử hay xã hội của nó ba nghìn năm
về trước lớn hơn so với sự khác biệt về môi trường địa chất hay vật lí của
Creta và của Greenland. Sự chuyển đổi đột ngột của môi trường vật lí, tôi
