bộ lại đâu phải là một định luật của tự nhiên. Cái mà thế hệ đi trước giành
được có thể bị chính thế hệ tiếp sau đánh mất”)
Luận thuyết này dẫn đến một hệ quả - dù những tác giả của nó khó lòng mà
hình dung được - đó là, sự phản biện của chúng ta nếu chỉ dựa hoàn toàn
trên tính đơn nhất của quá trình tiến hóa hay quá trình lịch sử sẽ không còn
nhiều sức thuyết phục, vậy nên tôi không có ý phủ nhận rằng (và xin đồ
chắc là trong câu trích dẫn ở trên, Giáo sư Fisher cũng không có ý đó) trên
một vài bình diện, lịch sử đôi khi vẫn có thể tự lặp lại, và cũng không phủ
nhận rằng tính tương đồng của một vài loại hình sự kiện lịch sử, chẳng hạn
sự ra đời của những chế độ cường quyền ở Hi Lạp cổ đại và trong thời đại
chúng ta, là rất có ý nghĩa đối với nhà nghiên cứu chuyên về quyền lực
chính trị. (Trong sinh học, lập trường của mọi người cũng tương tự trong
chừng mực có rất nhiều quá trình tiến hóa (tức là của các giống loài khác
nhau) có thể được lấy làm cơ sở cho các phép khái quát hóa. Nhưng sự so
sánh như thế về các quá trình tiến hóa chỉ dẫn được đến việc mô tả các loại
hình của các quá trình tiến hóa mà thôi. Lập trường đối với lịch sử xã hội
cũng thế. Ta có thể thấy rằng một vài loại hình sự kiện được tái lặp nơi này
nơi kia, nhưng chẳng có định luật nào mô tả hoặc tiến trình của toàn bộ sự
tiến hóa (chẳng hạn như định luật về các chu kì tiến hóa) hoặc tiến trình
tiến hóa nói chung được suy ra từ một phép so sánh như thế cả)
Nhưng rõ ràng là tất cả những trường hợp lặp đi lặp lại này đều hàm chứa
những hoàn cảnh và tình huống rất đa dạng, có thể gây một tác động đáng
kể đến những bước phát triển tiếp theo. Do đó mà ta không có được một lí
do có giá trị hiệu lực để mong chờ rằng bất kể một sự lặp đi lặp lại bề ngoài
nào của sự phát triển lịch sử cũng sẽ cứ thế tiếp tục giống hệt nguyên mẫu
của nó. Hiển nhiên là một khi ta tin vào một định luật về các chu kì sống có
tính lặp đi lặp lại - một niềm tin được những tư biện mang tính loại suy
mang lại, hay có lẽ được thừa hưởng từ Plato - thì ta luôn chắc chắn sẽ phát
hiện được chứng cứ lịch sử của niềm tin ấy là bất cứ đâu. Nhưng đó chỉ là
một trong nhiều trường hợp thuộc những lí thuyết siêu hình học có vẻ như
được thực hiện khẳng định - những thực kiện mà nếu xem xét kĩ thì hóa ra
lại là những thực kiện đã được chọn lựa dưới ánh sáng của chính những lí
