nền văn minh không phải là những tình trạng tĩnh tại của xã hội mà là
những vận động năng động mang tính tiến hóa. Chúng không những không
thể đứng yên mà còn không thể đảo ngược hướng đi nếu không vi phạm bản
thân định luật chuyển động của chúng...” (Toynbee, sđd, tập I, trang 176).
Ở đây ta có gần như toàn bộ các yếu tố thường thấy trong những phát biểu
ghi nhận thuộc lập trường (b): ý niệm về tính năng động xã hội (ngược lại
với tính tĩnh tại xã hội); về sự vận động tiến hóa của các xã hội (dưới tác
động của các lực lượng xã hội); và về những hướng đi (những lộ trình,
những tiến độ) của những vận động được cho rằng không thể đảo ngược
nếu không vi phạm các định luật chuyển động. Tất cả những thuật ngữ viết
nghiêng trên đây đều được mượn của vật lí học để dùng cho xã hội học, và
việc tiếp nhận chúng đã dẫn đến một loạt những sự ngộ nhận hết sức ngây
ngô, nhưng lại rất đặc trưng, cho việc sử dụng một cách sai lầm theo lối duy
khoa học những ví dụ của ngành vật lí học và thiên văn học. Hẳn nhiên
những sự ngộ nhận như vậy đã dẫn đến những thiệt hại nho nhỏ nằm ngoài
những lĩnh vực nghiên cứu sử luận.
Chẳng hạn như trong kinh tế học, việc sử dụng thuật ngữ “động lực” (nay
được thay bằng cụm từ thời thượng hơn là “động lực vĩ mô”) là một việc
làm không có gì đáng trách cứ, và kể cả những người không thích từ ấy lắm
cũng phải chấp nhận. Nhưng xét về nguồn gốc thì cách dùng này là xuất
phát từ ý đồ của Comte, người muốn áp dụng sự khác biệt theo nghĩa vật lí
giữa tĩnh học và động lực học cho xã hội học; và rõ ràng là ý đồ đó đã được
đưa ra dựa trên một cơ sở rất sai lầm về mặt nhận thức.
Trên thực tế thì kiểu xã hội mà nhà xã hội học gọi là “tĩnh” lại hoàn toàn
giống như những hệ thống mà nhà vật lí hẳn phải gọi là “động” (mặc dù “ổn
định”). Hệ Mặt Trời là một ví dụ điển hình. Nó là nguyên mẫu của một hệ
động lực học hiểu theo nghĩa vật lí học; nhưng vì nó có tính tái lặp (hoặc
“ổn định”), vì nó không lớn lên hay phát triển, vì nó không biểu hiện một sự
thay đổi nào về mặt cấu trúc (trừ những biến đổi không thuộc địa hạt của
động lực học thiên thể mà do đó ở đây có thể được bỏ qua không tính đến),
cho nên nó hẳn nhiên tương ứng với những hệ thống xã hội mà nhà xã hội
