những “định luật chính xác” với những “định luật thường nghiệm”; xem
The Collected Works, tập II, từ trang 38 và từ trang 259)
Và rồi Mill hẳn phải nhắc ta nhớ rằng ông đã thậm chí xác lập được một
“quy tắc mang tính bắt buộc, theo đó không bao giờ được mang bất cứ một
phép khái quát hóa nào từ trong lịch sử để áp dụng cho khoa học xã hội trừ
phi phải chỉ ra được những lí do đầy đủ cho việc làm đó” (Xem Mill, sđd,
cuốn VI, chương X, mục 4. Xem thêm Comte, Cours de philosophie positive,
IV, trang 335) - tức là, thông qua việc suy diễn được nó từ một số định luật
tự nhiên đích thực nhất định, mà những định luật này phải được xác định
một cách độc lập (những định luật mà Mill nghĩ đến chính là những định
luật “nhân bản”, tức là những định luật của tâm lí học). Phương pháp quy
giản những phép khái quát hóa lịch sử hay những phép khái quát hóa loại
khác thành một tập hợp những định luật mang tính khái quát cao hơn đã
được Mill gọi là “phương pháp diễn dịch ngược”, và rồi ông đã ra sức bảo
vệ, xem nó như phương pháp xã hội học và phương pháp lịch sử duy nhất
đúng đắn.
Tôi sẵn sàng công nhận rằng lời biện hộ trên đây của Mill không phải
không có sức thuyết phục. Bởi một lẽ, nếu thành công trong việc quy giản
một xu thế thành một tập hợp những định luật thì lúc đó chúng ta hoàn toàn
có quyền sử dụng xu thế đó, giống như một định luật, làm cơ sở cho những
tiên đoán. Lối quy giản này, hay lối diễn dịch ngược này, sẽ là một đóng
góp lớn lao trong việc bắc chiếc cầu nối liền hai bờ vực vốn ngăn cách các
định luật và các xu thế. Sức thuyết phục của lời biện hộ này càng trở nên
hiển nhiên hơn nếu ta xét đến việc phương pháp “diễn dịch ngược” của
Mill, được coi là một sự mô tả thỏa đáng (dù chỉ mang tính từng phần) cho
phương pháp được mọi người sử dụng không chỉ trong các bộ môn khoa
học xã hội mà trong mọi khoa học, trên một quy mô rộng lớn mà chính Mill
cũng đã không hình dung nổi.
Dù thừa nhận những điều nói trên, tôi vẫn tin rằng ý kiến phê phán của tôi
là không sai, và rằng sự nhầm lẫn cơ bản của thuyết sử luận giữa định luật
và xu thế là một sự nhầm lẫn không thể bào chữa. Nhưng để chứng minh
