thực nhằm kiểm sai các lí thuyết (“thuyết loại trừ”); xem thêm những thảo
luận về khả năng trắc nghiệm và khả năng kiểm sai.
Sự đối lập được chỉ ra ở đây giữa thuyết diễn dịch và thuyết quy nạp tương
ứng xét trên một vài khía cạnh với sự phân biệt kinh điển giữa thuyết duy lí
và thuyết duy nghiệm: Descartes là người theo thuyết duy diễn dịch, vì ông
quan niệm mọi khoa học đều là những hệ thống diễn dịch, trong khi tất cả
các nhà duy nghiệm Anh kể từ Bacon đều coi các khoa học như hoạt động
thu thập những quan sát mà từ đó người ta đưa ra những khái quát hóa
thông qua phép quy nạp.
Nhưng Descartes lại tin rằng những nguyên lí, những tiền đề của các hệ
thống diễn dịch, phải là bảo đảm và hiển nhiên - “rõ ràng và minh bạch”.
Chúng được xây dựng trên nền tảng của một tuệ kiến có lí tính (chúng
mang tính tổng hợp và có giá trị hiệu lực một cách tiên nghiệm, theo ngôn
từ của Kant). Ngược lại với quan điểm này, tôi cho rằng chúng là những
phỏng định hay những giả thuyết thăm dò. Tôi cho rằng về nguyên tắc,
những giả thuyết như thế phải có khả năng bị bác bỏ: chính từ điểm này mà
tôi rẽ theo một hướng khác so với hai nhà diễn dịch lớn của thời đại là
Henri Poincaré và Pierre Duhem.
Cả Poincaré lẫn Duhem đều thừa nhận tính bất khả trong việc xem các lí
thuyết vật lí như những khái quát hóa mang tính quy nạp. Hai ông đã nhận
thấy rằng những phép đo mang tính quan sát mà người ta tưởng là xuất
phát điểm của các phép khái quát hóa thực ra chỉ là những phép diễn giải
được trình bày dưới ánh sáng của các lí thuyết. Và rồi họ không chỉ vứt bỏ
chủ thuyết quy nạp mà còn vứt bỏ cả niềm tin có vẻ như duy lí vào những
nguyên lí hay những tiền đề tổng hợp có giá trị hiệu lực một cách tiên
nghiệm. Poincaré diễn giải chúng như đúng trên cơ sở phân tích, như là
những định nghĩa; Duhem diễn giải chúng như những công cụ (giống như
cách diễn giải của Cardinal Bellarmino và Bishop Berkeley), như những
phương tiện để sắp xếp thứ tự những định luật thực nghiệm - những định
luật thực nghiệm mà ông cho là có được nhờ phép quy nạp. Những lí thuyết
do vậy không hề chứa đựng thông tin đúng hay thông tin sai, chúng bất quá
