31. LOGIC TÌNH HUỐNG TRONG SỬ HỌC,
DIỄN GIẢI LỊCH SỬ
Tất cả chỉ có thế thôi sao? Vậy thì mong muốn của thuyết sử luận là có một
cuộc cải tổ đối với môn sử học - một môn xã hội học đóng vai trò của một
môn sử học lí thuyết, hoặc một lí thuyết về quá trình phát triển lịch sử -
chẳng có ý nghĩa gì ư (xem mục 12 và 16)? Thế còn ý tưởng của những nhà
sử luận về các “thời kì”, về “tinh thần” hay “nét đặc trưng” của một thời
đại, về những xu hướng lịch sử không gì cưỡng được; về những trào lưu
cuốn hút tâm trí mọi cá nhân và cuồn cuộn như nước triều lên, cuốn trôi cả
những cá nhân thay vì bị các cá nhân dồn thúc, tất cả những thứ đó thì sao
đây? Không mấy ai đã từng đọc, chẳng hạn, những suy đoán trong cuốn tiểu
thuyết Chiến tranh và Hòa bình của Tolstoy - một nhà sử luận - trong đó,
ông đã giãi bày những động cơ của mình một cách bộc trực và chân thành
về trào lưu hướng về phương Đông của người phương Tây và trào lưu
hướng về phương Tây của người Nga (Tolstoy đã tiên liệu được những vấn
đề mà gần đây Giáo sư Toynbee đề cập nhưng còn bỏ ngỏ), lại có thể phủ
nhận một điều rằng thuyết sử luận đang đáp lại một nhu cầu có thực. Chúng
ta phải thỏa mãn nhu cầu này bằng việc cống hiến một cái gì đó khả quan
hơn trước khi ta có thể hi vọng rũ bỏ thuyết sử luận một cách nghiêm túc.
Quan điểm sử luận của Tolstoy là một phản ứng chống lại một phương pháp
viết sử vốn mặc nhiên chấp nhận sự đúng đắn của nguyên lí lãnh đạo, một
phương pháp vốn đề cao tầm quan trọng - quá đề cao, nếu Tolstoy đúng, mà
hẳn là ông phải đúng - của vĩ nhân, của lãnh tụ. Tolstoy đã cố chứng minh,
một cách thành công theo tôi nghĩ, ảnh hưởng nhỏ bé của những hành động
và những quyết định của Napoleon, của Alexander, của Kutuzov và của
những lãnh tụ lớn vào năm 1812 đối với những gì ta có thể gọi là logic của
các sự kiện. Tolstoy đã chỉ ra được một cách chính xác tầm quan trọng vô
cùng lớn lao nhưng bị quên lãng của những quyết định và hành động của vô
số những cá nhân vô danh đã chiến đấu trên các chiến trường, đã phóng hỏa
thành Moscow, và đã nghĩ ra chiến tranh du kích. Nhưng ông tin rằng qua
