phát triển lịch sử không hề tuân theo những thiết kế lí thuyết, dù xuất sắc
đến đâu, tuy phải thừa nhận những mô hình như vậy có thể gây ra một số
ảnh hưởng nhất định, bên cạnh những nhân tố khác ít có lí tính hơn (thậm
chí phi lí tính). Kể cả nếu một kế hoạch có lí tính như vậy có trùng hợp với
quyền lợi của các nhóm quyền lực đi nữa thì cũng không bao giờ được thực
hiện theo đúng cách thức người ta đã hình dung, cho dù cuộc đấu tranh
nhằm thực hiện kế hoạch đó có trở thành một nhân tố chủ đạo của tiến trình
lịch sử. Thành quả trên thực tế bao giờ cũng sẽ khác rất xa so với bản thiết
kế trên tinh thần của lí tính. Nó luôn là kết quả của cấu hình tạm thời của
những lực lượng đối kháng. Hơn thế nữa, không có một điều kiện ngoại
cảnh nào có thể bảo đảm cho thành quả của một kế hoạch có lí tính giữ
được hình thức một cấu trúc ổn định; bởi vì, thế cân bằng giữa các lực
lượng luôn có chiều hướng thay đổi. Mọi kiến tạo xã hội, dù có kiêu hãnh
đến đâu với tính hiện thực và tính khoa học của nó, cũng đều phải chịu
chung số phận bi đát của một giấc mơ không tưởng.
Nhà sử luận hẳn sẽ còn nói tiếp: tới giờ này, các luận cứ đưa ra đều nhằm
chống lại khả năng thực tiễn của việc kiến tạo xã hội dựa vào một ngành
khoa học xã hội lí thuyết nhất định nào đó, nhưng không chống lại ý niệm
về bản thân một thứ khoa học như vậy. Tuy nhiên, có thể mở rộng những
luận cứ ấy để chứng minh rằng không thể có một thứ khoa học xã hội lí
thuyết mang tính công nghệ. Như chúng ta đã thấy, những dự án mạo hiểm
nhằm kiến tạo xã hội đã phải gánh chịu số phận thất bại cay đắng do chính
những thực kiện và định luật xã hội học quan trọng đưa lại. Nhưng điều đó
không chỉ hàm ý rằng một dự án như vậy là không có giá trị thực tiễn, mà
về mặt lí thuyết nó cũng hoàn toàn thiếu căn cứ, vì lẽ đã không tính đến
những định luật duy nhất có thực của xã hội - những định luật phát triển.
Cái thứ “khoa học” mà người ta chọn để dựa vào hẳn cũng không bao hàm
những định luật đó, vì nếu không nó đã chẳng bao giờ được lấy làm cơ sở
cho những kiến tạo phi hiện thực đến như vậy. Mọi thứ khoa học không đưa
ra được một lời chỉ giáo nào về sự bất khả của việc xây dựng xã hội dựa
trên lí tính đều là những thứ khoa học hoàn toàn mù loà trước những thực
kiện quan trọng nhất của đời sống xã hội, và hẳn phải thờ ơ trước những
