tán dương triết lí thực dụng mới hiểu rõ được giá trị lời nói của Kant: “Đầu
hàng bất cứ sự đỏng đảnh nào của tính tò mò, và để cho niềm đam mê tìm
tòi của chúng ta được tung hoành hết khả năng mình có được, điều đó cho
thấy một sự đắm đuối vô độ của tâm trí, không có gì không phù hợp với
tinh thần thông kim bác cổ. Nhưng âu chỉ có sự khôn ngoan [wisdom -
sagesse] mới có phẩm chất xứng đáng để lựa chọn, giữa vô vàn vấn đề tự
chúng bộc lộ, những vấn đề mà giải pháp của chúng có ý nghĩa đối với nhân
loại.” (Kant, Dreams of a Ghost Seer, phần II, chương III, Werke, nhà xuất
bản E. Cassier, tập II, trang 385).
Rõ ràng là quan điểm trên có thể áp dụng được cho khoa học sinh học và có
lẽ cả cho các bộ môn khoa học xã hội. Cuộc cải tổ khoa học sinh học đã
được Pasteur tiến hành với sự kích thích của những vấn đề hết sức thực tiễn,
một phần nào đó thuần túy mang tính công nghiệp và nông nghiệp, và ngày
nay, nghiên cứu xã hội xem ra mang tính cấp thiết về mặt thực tiễn có khi
còn hơn cả những công trình nghiên cứu về bệnh ung thư. Như Giáo sư
Hayek nói: “Chưa có khi nào phép phân tích kinh tế lại là sản phẩm của sự
tò mò vô tư mang tính trí tuệ về cái tại sao của hiện tượng xã hội cả, mà là
sản phẩm của một đòi hỏi cấp thiết trong việc tái tạo một thế giới đang
khiến nảy sinh tình trạng bất mãn sâu sắc” (Economica, tập XIII (1933),
trang 122) và rồi một số bộ môn khoa học xã hội khác, trong đó không có
kinh tế học, tuy chưa tiếp nhận quan điểm này, nhưng thông qua sự nghèo
nàn về mặt thành tựu cũng đã cho thấy những nghiên cứu tư biện của chúng
đang cần đến những phép thử thực tiễn một cách khẩn thiết như thế nào.
Sự cần thiết phải có tác nhân kích thích của các vấn đề thực tiễn cũng rõ
ràng không kém khi ta xem xét đến những công trình khảo cứu về phương
pháp nghiên cứu khoa học, cũng như về phương pháp nghiên cứu của khoa
học xã hội được khái quát hóa hoặc mang tính lí thuyết, mà chúng ta sẽ bàn
đến ở đây. Những cuộc tranh luận về phương pháp mang lại nhiều hiệu quả
hơn cả luôn là những cuộc tranh luận trên tinh thần của một số bài toán thực
tiễn mà nhà nghiên cứu phải đối mặt; còn lại hầu như những cuộc tranh luận
không trên tinh thần đó đều được đặc trưng bởi cái không khí tinh tế vô bổ
làm cho bộ môn phương pháp luận mang nhiều tai tiếng đối với các nhà
