Nhà bác học Lê Quý Đôn
ược bổ làm Tư nghiệp Quốc tử giám, Lê Quý Đôn quả là mãn ý.
Không phải vì đó là một chức đại quan của triều đình, người chỉ đứng sau
quan Tế tửu ở trường Giám, mà cái chính là “môi trường sư phạm” nơi đây.
Lê Quý Đôn vốn yêu nghề dạy học, lại đã quen với công việc trước thuật, ở
Quốc tử giám ông tha hồ truyền dạy học trò, ngoài ra là viết sách. Mới đấy
thôi, ông đã soạn xong bộ Toàn Việt thi lục, dâng vua Lê Hiển Tông. Đó là
cả một công trình biên soạn mà ông đã bắt đầu từ lâu, tuyển lựa những áng
thơ từ thời Lí đến đời Lê Thánh Tông thời Lê Sơ. Nhưng phải đến năm Mậu
Tí này (1768), sau khi được về trường Giám, ông mới hoàn thành bộ sách,
tất cả gồm 20 tập! Lê Quý Đôn định bụng nghỉ ngơi ít ngày, rồi sẽ bắt tay
biên soạn tiếp một bộ bách khoa thư, thâu tóm mọi mặt tri thức của thời đại
mình. Suốt nhiều năm qua, ông đã thu thập được rất nhiều tài liệu, ghi hết
vào các tấm thẻ giao cho tiểu đồng cất giữ, để đến lúc dùng...
Thế nhưng tháng 9 năm đó, Lê Quý Đôn thật bất ngờ khi được thuyên
chuyển sang ban võ, để làm Tán lí quân vụ trong đội quân của Phan Phái
hầu đi đánh trận. Bất ngờ không phải vì phải điều đi việc binh bị. Cho đến
khi ấy, ông đã nhiều lần giữ chức hiệp đồng các đạo Sơn Tây, Tuyên Quang,
Hưng Hóa, từng được cử đem quân đi đánh Hoàng Công Chất ở mạn ngược.
Hoàng Công Chất nổi dậy chống lại triều đình, làm loạn phép nước; là một
mệnh quan ăn lộc của triều đình ông quyết không dung... Nhưng lần này là
đi đánh Lê Duy Mật, chuyện hoàn toàn khác! Duy Mật dấy quân chống lại
chúa Trịnh ở Thanh Hóa, việc ấy thật đáng trách. Nhưng nghĩ lại thì cũng có
chỗ phải cảm thông. Mật là con thứ của Thái thượng hoàng Lê Dụ Tông, anh
em với Thượng hoàng Lê Ý Tông và là chú của vua Lê Hiển Tông. Năm
1759, Lê Ý Tông mất, một năm sau triều đình cử Lê Quý Đôn làm Phó sứ để
cùng với Lê Duy Mật cầm đầu phái đoàn sang nhà Thanh báo tang và nộp
cống. Chuyến đi vô cùng gian nan, hai ông phải lo đối phó với những thủ
