SỬ TRUNG QUỐC - Trang 101

do người cả. Trời có thể sinh ra lụt lội hay nắng hạn, nhưng đói rét là tại
người không biết đề phòng, không biết chống với tai nạn chứ không phải
tại trời. Vậy chẳng những không nên tranh chức của trời mà còn nên chinh
phục thiên nhiên nữa: “Tôn trời mà mến trời thì sao bằng để cho vật súc
tích nhiều, tài chế nó mà dùng? Theo trời mà khen trời thì sao bằng tài chế
cái mệnh trời mà dùng?”.
Tư tưởng đó rất tấn bộ, chống lại cả Mặc giáo, Lão giáo lẫn Âm Dương gia.
Tiếc rằng học thuyết của ông không được đời sau phát huy thêm, thành thử
tinh thần chinh phục thiên nhiên không nảy nở mạnh ở Trung Hoa như ở
châu Âu.
Vì tin rằng tính ác, ông phản đối tự do cá nhân, muốn khắc phục con người,
trọng lễ hơn nhân, đề cao sự tập quyền. Về điểm này ông ở vào giữa Khổng
Tử và các Pháp gia, cũng chống Lão, Trang và có phần hơi giống Mặc Tử.
Nhưng khi bàn về tâm thì ông hợp với Mạnh Tử, cho rằng người ta biết
phải trái là nhờ tâm; mà tâm muốn cho sáng suốt thì phải hư tĩnh, đừng để
cho tư dục làm loạn. Theo truyền thống Khổng học, ông trọng nghi thức,
ghét phái ngụy biện; đề cao thuyết chính danh nhưng không đứng riêng về
phương diện đạo đức, chính trị như Khổng mà còn đứng về phương diện lí
luận, xét tại sao mà có danh, do đâu có sự đồng dị, muốn chế danh thì phải
sao, và có những trường hợp nào mà danh và thực hóa loạn. Tuy nhiên cái
học của ông vẫn thiên về nhân sinh: người biện luận phải phục vụ điều
thiện, đạo nhân ái, phải theo nguyên tắc chính đáng mả ông gọi là “long
chính”.
Có thể ông đã chịu ảnh hưởng ít nhiều của Mặc Tử mà đề cao đạo hợp quần
của nhân loại. Ông bảo: Người ta sức không bằng con trâu, chạy không
bằng con ngựa, thế mà trâu ngựa đều bị người ta dùng được là tại sao? Tại
người biết họp quần”. Muốn hợp quần thì phải có trật tự, phân biệt trên
dưới. Đó cũng là một lẽ nữa để ông chủ trương tập quyền, hạn chế tự do cá
nhân. Trong phái nhân trị, ông là người thực tế nhất.
Vì trọng đạo đức, ông ghét chính sách quyền mưu của bọn Pháp gia, vẫn
theo đường lối của Khổng Tử, dùng lễ nghĩa, nhất là lễ để trị dân. Ông
phân biệt vương đạo, bá đạo và vong quốc chi đạo. Vương đạo là chính