SỬ TRUNG QUỐC - Trang 106

Vậy vạn vật chỉ là một và sinh tử cũng như nhau, như nhịp tuần hoàn của
thiên nhiên, như những đợt sóng trên biển.
Chết chỉ là thay đổi hình thể, thành gì, ta không cần biết; mà chết rồi cũng
chẳng cần chôn: để trên mặt đất thì diều quạ rỉa xác, mà chôn dưới đất thì
bị giòi, kiến ăn, đằng nào cũng vậy.
Ông cho vạn vật đều ngang nhau, không có lớn nhỏ sang hèn, phải quấy, tốt
xấu cũng không có vì hết thảy đều là tương đối cả; mà vật nào cũng có bản
tính, cũng thuận cái tính của mình mà biến hóa. Vật có loài thọ cả ngàn
năm, có loài thọ chỉ một năm, một ngày, nhưng đều là sống hết cái tuổi thọ
tự nhiên của nó mà thôi. Chim có con bay được cả ngàn dặm rồi mới nghỉ,
có con chỉ bay được vài chục dặm đã phải nghỉ, cũng là bay hết cái sức tự
nhiên của nó thôi. Người sống ở dưới bùn thì đau ốm, con trạch thì không
vậy. Người ở trên cây thì run sợ, con khỉ thì không vậy. Thế thì người kém
trạch hay hơn trạch, kém khỉ hay hơn khỉ? Mỗi vật có cái hợp với nó, cái
đẹp của nó, cái thích của nó, không thể nhất thiết như nhau được mà cũng
không thể phân biệt hơn hay kém được.
Một đêm ông chiêm bao thấy mình là bướm, thích chí, bay lượn quên mình
là Chu. Chợt tỉnh dậy, ông ngạc nhiên thấy mình là Chu, không biết Trang
Chu chiêm bao là bướm, hay bướm chiêm bao là Chu.
Tư tưởng hoài nghi cực độ đó đưa tới tự do và bình đẳng tuyệt đối, trọng cá
nhân tới tuyệt đối, vô vi tới tuyệt đối.
Hạnh phúc của vạn vật, của con người là thuận cái bản tính của mình mà
hòa hợp với vũ trụ. Vì vậy ông rất ghét chính trị, coi các chính trị gia
đương thời như Lỗ hầu cả. Ông đặt ra ngụ ngôn này: Lỗ hầu bắt được một
con chim biển, thích lắm, đem về nuôi trong miếu đường bắt các quan tấu
nhạc cho nó nghe, làm thịt cá cho nó ăn, chuốc rượu cho nó uống; nhưng
nó cứ ủ rũ, không ăn uống gì cả, ba ngày sau nó chết. Cái hại của xã hội là
bắt mọi người vào trong một khuôn nếp, không để cho họ theo bản tính tự
nhiên.
Lão Tử tuy chủ trương vô vi nhưng còn giữ quốc gia, còn nói đến đạo trị
nước. Trang Tử mới thực cực đoan vô vi, ghét các thánh Nghiêu, Thuấn
bày đặt ra quốc gia, diệt mất tự do, hạnh phúc của con người. Tương truyền