thân bằng tình cha con, vậy mà có nhiều người cha sinh con trai thì nuôi,
sinh con gái thì giết đi, coi cái lợi của mình nặng hơn tình ruột thịt như vậy
là con người bẩm sinh vốn đại ác. Do đó ông không bàn đến nhân nghĩa,
cũng không trọng lễ như Tuân Tử, mà đề cao phương pháp dùng thế, dùng
thuật, dùng luật của Pháp gia để trị nước.
Ông chủ trương cho dân chúng tự do cạnh tranh trong phạm vi kinh tế để
nước được mau giàu. Và ông tin rằng theo chính sách độc tài về chính trị,
tự do về kinh tế, thì nhà vua chẳng cần làm gì, cứ ngồi ở trên kiểm soát kẻ
dưới, là nước sẽ trị. Chủ trương “vô vi nhi trị” đó thực trái hẳn chủ trương
của Lão, Trang; chính ra nó là một thứ cực hữu vi.
Nhưng Hàn Phi chỉ giúp Thủy Hoàng được ít lâu thôi. Hàn bị một bạn học
là Lí Tư (lúc đó làm tướng quốc Tần) hãm hại vì ghen tài, và ông phải tự tử
ở trong ngục. Mặc dầu vậy, cái học của ông cũng được thi hành ở Tần và
giúp Thủy Hoàng hoàn thành được công việc thống nhất Trung Quốc, lập
chế độ quân chủ chuyên chế thay chế độ phong kiến.
Thế là các học thuyết của Khổng, Mặc đã thất bại trong việc cứu vãn thời
thế; Hàn Phi đã thành công nhờ dùng trọn các thuyết của Pháp gia. Phái
nhân trị quá lí tưởng trong thời loạn, phải hạ lần lần lí tưởng của mình
xuống: mới đầu Khổng Tử đề cao đức nhân, sau Mạnh Tử hạ xuống mà
trọng nghĩa, Tuân Tử hạ xuống nữa, trọng lễ mà chính môn sinh của ông
cũng không theo, họ trọng pháp, thấp nhất, và dẹp được loạn. Nhưng chính
họ, từ Thương Ưởng đến Hàn Phi, Lí Tư, Triệu Cao, đều bất đắc kì tử và
nhà Tần bị diệt. Sẽ tới một thời bình, phe nhân trị sẽ được trọng. Lịch sử
loài người như vậy: trị là thời của đạo đức, tự do, loạn là thời của sức
mạnh, hình pháp, độc tài.
E. ÂM DƯƠNG GIA
Trâu Diễn
Dân tộc Trung Hoa đã có quan niệm âm dương từ thời. Thương Trên các
