SỬ TRUNG QUỐC - Trang 129

bảo: “Chính sách đó thật cách mạng. Nếu Võ đế có tinh thần kiên trì thì
ông... đã tạo nên quốc gia Trung Hoa trong một xã hội mới rồi...Nhưng ông
chỉ biết nhìn cái lợi trước mất, làm cái gì gấp nhất, dùng những phương tiện
để giải quyết từng lúc một, xong rồi thì bỏ đi, chỉ dùng những người mới
một thời gian, hễ họ thành công, uy tín tăng lên có thể lấn át ông được là
ông hi sinh họ liền. Tính đa nghi của một ông vua chuyên chế, óc thiển cận
của bọn quan lập pháp tại triều khiến cho Trung Hoa bỏ lỡ cơ hội hiếm nhất
đó.”
Sau mấy trận lụt xen với mấy cơn đại hạn kéo dài, vật giá tăng vọt lên, dân
chúng la ó, đòi trở lại chế độ cũ, bọn kinh doanh bất bình vì triều đình can
thiệp vào công việc của họ, thuế má nặng quá, không còn làm ăn gì được;
lại thêm bọn cung phi được sủng ái lấn át các đại thần, nên khi Võ đế băng
rồi, nạn tham nhũng lan tràn khắp nước, sự bóc lột kẻ nghèo yếu bắt đầu trở
lại, và trong non một thế kỉ, những cải cách của ông bị chê bai.
Nhưng ai cũng nhận rằng triều đại Võ đế là triều đại rực rỡ nhất của nhà
Hán: uy quyền được củng cố, trong nước được bình trị, bờ cõi được mở
mang (sẽ nói rõ ở sau), thương mãi thịnh vượng nhờ khuếch trương, sự
giao thông (đào kinh), nhờ liên lạc với các nước láng giềng, nhất là Tây
Vực, miền ông mới chiếm được, mà văn học cũng phát triển (sẽ xét ở sau)
nhờ ông trọng những nhà Nho như Đổng Trọng Thư, và thích bọn văn nhân
có tài làm phú ca tụng ông như Tư Mã Tương Như.
5. Vương Mãng biến pháp
Sau Võ đế đến Chiêu đế (lên ngôi hồi 8 tuổi, mất năm 21 tuổi, không làm
được gì) và Tuyên đế ở ngôi 25 năm, chăm lo việc chính trị mà lập được võ
công: dẹp Hung Nô, đặt đô hộ ở Tây Vực chia rẽ hai Thiền vu (vua) Hung
Nô làm cho từ đó Hung Nô suy đi.
Nhưng rồi vì hoạn quan và ngoại thích, Hán bị Vương Mãng (một ngoại
thích) thoán quyền, mới đầu tự xưng là Giả Hoàng đế (nghĩa là thay quyền
Hoàng đế), sau tiếm hẳn ngôi vua, đổi quốc hiệu là Tân, năm 8 sau Tây
lịch.
Ý kiến các sử gia Trung Hoa và Âu châu về Vương Mãng rất phân vân.
Người thì không hề nhắc tới, như M. Granet, coi là một nhân vật không