SỬ TRUNG QUỐC - Trang 219

Hoa, Tứ Xuyên là nơi nó phát triển trước nhất, và những cuốn đầu tiên in
bằng mộc bản, đều là kinh; đầu thế kỷ thứ X nó truyền qua các tỉnh miền
Đông và người ta bắt đầu in các kinh của Nho, Lão, nhờ vậy mà đời Tống
triết học được truyền bá rộng, mà trí thức được phục hưng.
Một ứng dụng nữa của thuật in là giấy bạc. Cũng bắt đầu ở Tứ Xuyên từ
thế kỷ thứ X.
Hoạt tự cũng là một phát minh của Trung Hoa. Vì họ không có tự mẫu, nên
phải dùng tới 4 vạn hoạt tự, mới đầu bằng đất sét, đã xấu lại không bền. Tới
cuối thế kỷ XIII, người Triều Tiên chế tạo được chữ đầu tiên bằng kim loại
(đồng đỏ). Phát minh đó truyền qua Nhật Bản rồi mới trở về Trung Hoa,
nhưng ở Trung Hoa mãi tới cuối đời Thanh người ta vẫn thích in bằng mộc
bản hơn. Mặc dầu cách này chậm, người Trung Hoa cũng đưa ra được thị
trường vô số sách. Từ 944 đến 1063, người ta in được mấy trăm bộ đoạn
đại sử (sử chép riêng về một thời đại), mấy ngàn cuốn kinh Phật.
Được phát minh đó kích thích, văn học Trung Hoa hóa ra phong phú lạ
lùng, tiến trước phong trào Phục Hưng ở Ý tới hai thế kỷ.
Thương
Thương nghiệp rất phát đạt. Có thời tiền của triều đình đúc không đủ cho
dân chúng dùng, hóa hiếm, lên giá, dân đúc tiền giả. Thương nhân họp
nhau thành những hội, phát ra những giấy chứng nhận rằng một thương
nhân nào đó đã ký thác một số tiền nào đó; những giấy chứng nhận đó được
lưu hành như giấy bạc ngày nay. Người ta lại đặt ra một loại “phi tiền” (tiền
bay) như hối phiếu (lettre de change) ngày nay. Một thương nhân ở Chiết
Giang chẳng hạn đem trà lên kinh đô Tràng An bán, lời được nhiều; mà các
quan lại ở Chiết Giang phải chở tiền thuế thu được về nộp kinh đô. Thương
nhân đó gởi tiền cho một viên quan đại diện cho tỉnh mình ở kinh đô và
nhận một biên lai, viên quan đó lấy tiền đó nộp thuế cho tỉnh. Trở lại về
tỉnh mình, thương nhân trình biên lai cho viên quan ở tỉnh mà lấy lại tiền.
Cách đó có lợi cho sự buôn bán.
Về ngoại thương có hai trung tâm thương mại lớn. Phía Bắc là Tràng An.
Ngoài con “đường lụa” mở trở lại nhờ Thái tôn đặt lại cuộc đô hộ Tây Vực,
còn nhiều đường khác thông các nước Tây Á, đưa đến Ấn Độ, Đông Âu.