SỬ TRUNG QUỐC - Trang 221

một đồn điền của một đại điền chủ, những hạng đó đều không ghi trong hộ
tịch, cho nên phép tính trên (nhân số hộ với 5) chỉ cho biết số người phải
đóng thuế chứ không phải số dân. Theo Fitzgerald, số dân 53 triệu đời
Huyền tôn ít nhất phải nhân lên gấp hai, và ông đưa ra con số 130 triệu
(sách Li Che Min đã dẫn). Thuyết của ông có lý và có lẽ tất cả những con
số từ đời Hán đến đời Đường chúng tôi đã đưa ra cũng đều phải nhân lên
với hai.
Thị trấn lớn nhất đời Đường là Tây Kinh Tràng An.
Theo Eberhard thì kinh đô đó có thời đông tới 2 triệu. Thị trấn chiếm một
khu hình chữ nhật, một chiều 9,7 cây số, một chiều 8,6 cây số, ở phía Đông
Nam kinh đô đời Hán. Những chi tiết đó hợp với bản đồ Trường An (coi
trang sau) in trong cuốn Li Che Min của Fitzgerald. Chắc chắn thị trấn đó
lớn nhất Đông Á, có thể lớn nhất thế giới thời đó nữa.
Nó nằm ở bờ phía Nam sông Vị, gồm ba phần: Phía Bắc là cung điện với
khu thành nội, phía Nam là khu của dân chúng. Chung quanh có lũy bằng
đất.
Khu dân chúng có 11 đại lộ từ Đông qua Tây và 14 đại lộ từ Bắc tới Nam,
tất cả đều thẳng góc với nhau, chia thành 108 xóm, mỗi xóm lại có một lũy
tre đất bao chung quanh với 2 hay 4 cổng, ban đêm đóng. Những nơi đông
đúc nhất là dọc theo đại lộ chính giữa đưa từ Bắc xuống Nam, và xóm chợ
Đông và Tây, chỗ có cửa hàng và nhà của các thương nhân ngoại quốc. Có
trên ba chục ngôi đền, chùa lớn.
Phía Bắc, ngay trên bờ sông Vị là một vườn thượng uyển mênh mông,
trong đó năm 634 cất thêm một cung nữa, cung Đại Minh, nơi ở của vua,
gồm ba chục lâu đài cách biệt nhau, rải rác trong vườn. Lâu đài rộng nhất
(77,6 mét x 130,4 mét) có một cái nóc lớn chống bằng 164 cột. Trong một
góc vườn có sân chơi polo (mã cầu: cưỡi ngựa mà đánh cầu), trò chơi này
người Trung Hoa bắt chước của người Ba Tư.
Phía Bắc sông Vị có khu mộ địa của hoàng tộc. Mỗi ông vua khi còn sống
cho xây trước một cái lăng cho mình.
Những vật khai quật được gần đây (gương đồng, cây trâm cài tóc, đĩa chén,
tượng nhỏ bằng ngọc, đồng...) cho ta biết được đời sống xa hoa của mỗi