SỬ TRUNG QUỐC - Trang 225

Thiên Sơn, tiến theo đường chở lụa tới Thiết Môn Sơn một nơi vô cùng
hiểm trở. Từ đây ông theo hướng Đông Nam qua nhiều nước nhỏ, vòng qua
Đại Tuyết Sơn rồi vào Tây Trúc.
Ông thật là một nhà mạo hiểm, đời sau không chắc có ai hơn; lại có tinh
thần nhận xét của nhà khoa học, ghi rất kĩ và rất đúng những điều mắt thấy
tai nghe ở các nơi ông đi qua. Ông đi một vòng nước Tây Trúc, coi hết các
nơi có di tích của Thích Ca, lại ở hơn một năm tại chùa Nalanda, một ngôi
chùa lớn nhất, đẹp nhất mà cũng là một trường đại học cổ nhất. Ông tả cảnh
chùa đó, giọng bóng bảy như giọng thi sĩ Tràng An. Ông học hết bộ Du già
luận, học thêm triết lí Bà La Môn và Phạn Ngữ, rồi đi chu du Tây Trúc tìm
hiểu thêm các giáo phái khác: Thăm xứ Bengale, tính qua đảo Tích Lan mà
không qua được (coi bản đồ trước).
Tới đâu ông cũng thuyết pháp, được hoan nghênh, ai cũng muốn lưu ông
lại. Lần về ông theo một con đường khác, ghé nhiều nơi để giảng đạo.
Năm 645 ông tới Tràng An sau khi xa quê 16 năm, đi gần 30.000 cây số,
qua 128 nước, đem về được 657 bộ kinh, không kể nhiều vật quý khác.
Mới về nước được hơn một tháng, ông bắt đầu ngay công việc dịch kinh
đại quy mô và mải miết làm luôn 19 năm cho tới khi tắt thở. Ông tổ chức
một ban dịch thuật, mời các vị cao tăng thông cả Hoa ngữ lẫn Phạn ngữ
hợp tác. Công việc làm rất có phương pháp và kỹ lưỡng, soát đi soát lại
nhiều lần (coi bài Huyền Trang trong cuốn Ý chí sắc đá của tôi - Thanh Tân
1971). Ông dịch những kinh khó nhất và chỉ huy việc dịch những kinh
khác. Tới năm 663 ông dịch được 600 quyển.
Ngoài ra ông còn cho hậu thế:
- Bản dịch Đạo Đức kinh ra tiếng Phạn để giới thiệu triết học Trung Hoa
với Ấn Độ.
- Bản dịch Đại thừa khởi tín luận từ Hoa ngữ ngược về Phạn ngữ. Nguyên
bản chữ Phạn của Ấn Độ đã thất lạc từ lâu, nhưng ở Trung Hoa còn giữ lại
được bản chữ Hán. Làm công việc đó ông muốn đền ơn những tôn sư và
bạn thân Ấn đã niềm nở dạy bảo, tiếp đón ông.
- Soạn một cuốn ngữ pháp Phạn, giản lược mà sáng sủa và đúng.
- Viết bộ Đại Đường Tây Vực kí gồm 12 quyển chép những điều mắt thấy