tộc mỗi ngày mỗi suy, bọn hoạn quan mỗi ngày mỗi lộng quyền, bọn Nho
sĩ bất lực hoặc sa đọa, tới nỗi người Hán đã phải chịu cái nhục tròng cổ vào
ách của rợ Mông, rồi bây giờ lại đeo cái ách của rợ Mãn Châu.
Họ quy tội cho Tống Nho và Minh Nho chịu ảnh hưởng quá đậm của Lão,
nhất là Phật, muốn tìm hiểu ý nghĩa tinh vi về đạo lí, bàn đi bàn lại hoài về
thái cực, thái hư, khí, tâm dục, bỏ chủ trương thiết thực cứu quốc của
Khổng Tử mà sa vào cái tệ không đàm về siêu hình, khiến dân tộc phải
trầm luân. Họ phản đối lí học, tâm học, gây một sự biến chuyển lớn, hướng
triết học về phần thực học, quan sát duy vật. Họ rất đông, có đặc điểm là
nhà nào cũng nghiên cứu về chính trị, có tinh thần của triết gia thời Chiến
Quốc, làm cho triết học đời Thanh thịnh hơn, mới mẻ hơn các triều đại
trước.
Hoàng Tôn Hi.
Người đầu tiên là Hoàng Tôn Hi, cha ở trong đảng Đông Lâm, chết trong tù
vì tay Ngụy Trung Hiền. Ông theo phong trào phản Thanh tới 1649 (năm
đó ông 39 tuổi) rồi ở ẩn dạy học viết sách, nghiên cứu lịch sử, triết học, văn
học cả toán nữa, soạn được cả trăm cuốn, nhưng vì không in được nên thất
lạc nhiều.
Sở đắc của ông là phần tư tưởng chính trị. Ông thấy chế độ quân chủ từ
Tần, Hán chỉ có hại cho dân. Ông vua nào cũng chỉ nghĩ tư lợi, li tán con
trai con gái của thiên hạ, cướp giật sản nghiệp của thiên hạ để giữ làm của
riêng rồi truyền lại cho con cháu. Lý tưởng của Khổng Tử, không đời nào
theo cả.
Ông cho chánh sách nhân trị (cho rằng chỉ có người mới làm cho nước
thành ra trị) sai; “tất phải có hiến pháp tốt làm cho nước được trị đã rồi sau
mới có người làm cho nước được trị”. Phải bỏ những sắc lịnh độc đoán của
vua chúa đi, thay bằng những luật pháp nghiêm chỉnh; lập lại chế độ tể
tướng (mà Minh, Thanh đã bỏ) để bắt vua phải chia quyền cho tể tướng;
phải có luật hạn chế số quí phi, cung tần của vua, số hoạn quan, nhất là phải
kềm giữ bọn này. Dĩ nhiên ông cũng đòi cải cách thi cử, thuế má…nữa.
Như vậy chúng ta thấy ông đã có cái mầm tư tưởng quân chủ lập hiến rồi,
đã có ý niệm rằng pháp luật phải do dân đặt ra để hạn chế quyền của vua,
