SỬ TRUNG QUỐC - Trang 42

đấu với nhau thôi, quân lính đứng ở sau ngó, y như trong truyện Tam Quốc
Chí. Trước khi ra trận họ bói, rồi định ngày, giờ xáp chiến. Họ dùng chiến
xa, khi gặp nhau, họ tặng nhay một bình rượu, chào hỏi nhau, nếu chức
tước ngang nhau thì mới giao chiến; nếu một bên chức tước lớn hơn thì bên
kia không dám đánh, sợ mang tiếng là vô lễ.
Có lần chiến xa của Tấn lún xuống bùn, không tiến được. Một tướng Sở
đứng nhìn và khuyên người đánh xe của Tấn cách thoát ra khỏi chỗ lầy.
Đặc biệt nhất là lần Tống Tương Công giao chiến với quân Sở Thành
vương ở sông Hoằng. Công tử Mục Di bảo Tống Tương công:
- Quân họ nhiều, quân ta ít, nên đánh ngay khi họ chưa qua sông.
Tương công không nghe. Quân Sở qua sông rồi nhưng chưa bày trận, Mục
Di lại bảo:
- Nên đánh đi.
Tương công bảo:
- Đợi cho họ bày trận xong đã.
Quân Sở bày trận xong, quân Tống tấn công, và đại bại. Tương công bị
thương ở đùi. Người trong nước oán ông, ông nói:
- Đấng quân tử ai lại làm khó người khác trong lúc người ta quẫn bách!
Họ cho thắng bại là do ý trời, mà giữ đạo đức, lễ nghĩa là cái vinh dự của
người quân tử.
Dĩ nhiên những trường hợp kể trên khá hiếm, và nhiều khi họ đâm chém
nhau cũng rất hăng. Nhưng so với thời nay, thả một trái bom mà san phẳng
một thành phố, giết cả mấy trăm ngàn dân lành thì chúng ta phải nhận rằng
chúng ta dã man hơn cả người xưa.
Thời Trung cổ, ở phương Tây (như Pháp chẳng hạn) cũng có chế độ
féodalité mà ta dịch là phong kiến, nhưng sự thực thì féodalité khác phong
kiến Trung Hoa. Thời đó vua chúa của phương Tây suy nhược, các rợ (như
Normand, Germain, Visigoth) ở chung quanh thường xâm lấn, cướp phá
các thành thị, đôi khi cả kinh đô nữa, rồi rút lui. Các gia đình công hầu thấy
sống ở kinh đô không yên ổn, triều đình không che chở được cho mình,
phải dắt díu nhau về điền trang của họ, xây dựng những châteaux forts vừa
là lâu đài vừa là đồn luỹ kiên cố, chung quanh có hào; họ đúc khí giới,