SỬ TRUNG QUỐC - Trang 424

nhục nhã ở Triều Tiên (1895), phong trào duy tân của Khang Lương mới
được một số người hưởng ướng, và tới hòa ước Tân Sửu ( 1901) có nguy
cơ mất nước, nó mới lan rộng hơn . Nhưng thực sự cải cách pạnh thì phải
đợi hai chục năm sau, khi có một tốp thanh niên Âu Hóa khá đông đứng ra
lãnh đạo . Lớp người đó có thể ví với giai cấp Bourgeois của phương Tây (
coi phần sau).
Chế độ quân chủ của trung Hoa.
Người Âu thế kỷ XVIII khen Trung Hoa có tinh thần dân chủ trong chính
sách tuyển quan lại bằng thi cử, có tinh thần khoan dung về tôn giáo, nên
không có chiến tranh tôn giáo như họ, khen Hoàng đế Trung Hoa như
Khang Hi vừa giỏi trị dân, sáng suốt vừa hiếu học, vừa tìm hiểu khoa học
phương Tây, mà lại làm nhiều thơ văn nữa. Những điều đó đúng cả. Nhưng
có người ( Voltaire ?) còn bảo chế độ quân chủ của Trung Hoa tốt đẹp hơn
chế độ quân chủ của Pháp, đáng làm kiểu mẫu. Lời khen này quá đáng. Họ
chỉ đượcđọc những báo cáo, bút ký , sách của Dòng Tên rất có cảm tình với
Trung Hoa nên không thấy được sự thực.
Will Durant trong cuốn Bài Học của lịch sử ( The Lessons of History. New
Yorks, 1968) để kết thúc bộ Lịch sử văn minh viết:
“Xét toàn thể thì chế độ quân chủ đã thành công một cách trung bình chứ
không hơn. Tích cách liên tục- cũng gọi là “chính thống” của nó có lợi bao
nhiêu thì những chiến tranh kế tiếp do nó gây ra cũng có hại cho nhân loại
bấy nhiêu. Khi ngôi vua mà cha truyền con nối thì hạng vua ngu dộn, vô
trách nhiệm, cuồng bạo, lạm dụng quyền hành để cất nhắc, người thân thích
nhiều hơn hạng minh quân tâm hồn cao thượng hoặc có tài chính trị. Người
ta thường đưa vua Louis XIV ( Pháp) làm gương cho các ông vua cận đại,
nhưng khi ông băng thì dân Pháp mừng rỡ .....”
Lời phán đoán của Durant ôn hòa , ai cũng nhận là đúng. Ông xét chung
chế độ quân chủ trong lịch sử nhân loại. Tôi thấy chế độ quân chủ Trung
Hoa thành công nhất định là kém Anh, Nhật, có lẽ kém cả Pháp, Đức nữa,
nghĩa là chưa đạt được mức trung bình.
Ở Âu, con gái được hưởng gia tài của cha mẹ. Một ông vua, nước Áo chẳng
hạn cưới một công chúa nước Anh, Công chúa này được hưởng một vương