SỬ TRUNG QUỐC - Trang 86

hầu hết là người trong giới bình dân, vô học hay rất ít học, tài năng không
có, tư cách tầm thường, và chỉ bọn họ mới thành công; còn, hạng tài cao,
anh hùng cái thế thì thất bại như Hạng Vũ vì nóng nảy, hiếu sát như trên đã
nói; bọn học rộng, hiểu nhiều, sáng suốt, đức lớn, hồi xưa gọi là kẻ sĩ thì
chỉ làm cố vấn, quân sư, mưu sĩ được thôi, có lẽ họ khác nông dân về ngôn
ngữ, lối suy tư, lối sống, tự xét không lôi cuốn nổi nông dân mặc dầu được
nông dân trọng; rốt cuộc chỉ hạng như Lưu Bang là làm nên sự nghiệp lớn:
nông dân nghe họ và họ biết nghe lời kẻ sĩ. Vậy thì gây cách mạng là hạng
bình dân mà cách mạng thành công được là nhờ kẻ sĩ. Xưa như vậy mà nay
cũng vậy.
---
[1] xem chương sau
[2] Trường thành ngày nay không hoàn toàn như đời Tần, vì về sau đã
được các triều Bắc Nguỵ, Đường, Minh đắp thêm. Nó bắt đầu từ Thanh Hải
đến Triều Tiên, dài 4500 dặm, cao từ 15 đến 30 thước, chân thành rộng 25
thước.
[3] Sau Trương Lương giúp Lưu Bang (tức Hán Cao Tổ) diệt Tần; nhưng
cũng như Phạm Lãi, công thành thân thoái, Trương không ham phú quý, bỏ
đi ở ẩn.
[4] Về sau được thêm Hàn Tín nữa, cầm quân rất giỏi, đời gọi mà tam kiệt
[5] Vì vậy Ba Thục thành đất phát của nhà Hán, cho nên sau này Khổng
Minh khuyên Lưu Bị lui về Ba Thục.
[6] Truy là con tuấn mã tạp sắc