SỬ TRUNG QUỐC - Trang 88

TƯ TUỎNG CHÍNH TRỊ - CÁC PHÁI
Về tư tưởng chính trị thời Tiên Tần, tôi chia làm hai phái:
- Phái hữu vi, can thiệp vào đời sống của dân.
- Phái vô vi, không can thiệp vào đời sống của dân.
Phe hữu vi lại gồm hai chủ trương:
- nhân trị, cho rằng tư cách (đạo đức, tài năng) của người cầm quyền quan
trọng nhất; vua phải yêu dân, giáo hóa dân, can thiệp vừa phải vào đời sống
của dân thôi;
- pháp trị, trái lại bảo nhà cầm quyền không cần có tư cách, hễ pháp luật
nghiêm khắc, thưởng phạt công bằng thì một người không có tài đức cũng
có thể trị nước được; phe này cũng có thể gọi là cực hữu vi, rất chuyên chế,
can thiệp vào mỗi hành động của dân.
Để độc giả thấy sự biến chuyển của tư tưởng chính trị thời Tiên Tần, tôi
theo thứ tự thời gian, lập bảng các triết gia với năm sinh, năm tử, từ cuối
đời Xuân Thu đến cuối đời Chiến Quốc với chủ trương của họ.
Hữu vi/Cực hữu vi/Vô vi/Cực vô vi
Khổng Tử (Lỗ) 551-479 Nhân trị
Mặc tử (Lỗ) 480?-397? Nhân trị
Dương tử (?) 440-380? Không thèm trị dân
Lão tử (?) 430-340? còn trị dân
Thương Ưởng (Vệ) 388-338 Pháp trị
Mạnh tử (Lỗ) Nhân trị
Trang tử (Tống) Không thèm trị dân
Tuân tử (Triệu) Nhân trị
Hàn Phi (Hàn) Pháp trị
Những niên đại trên đều theo Vũ Đồng, tác giả cuốn Trung Quốc triết học
đại cương.

B. Phái nhân trị - Hữu vi.
Bình minh xuất hiện - Khổng Tử
Từ cuối Xuân Thu đến cuối thời Chiến Quốc, xã hội Trung Quốc biến
chuyển mạnh, mà phong trào lập thuyết để cứu đời phát triển bồng bột,