SỬ TRUNG QUỐC - Trang 89

người đời sau gọi là thời “trăm nhà đua tiếng” (bách gia tranh minh).
Người đầu tiên mở đường cho phong trào là Khổng Khâu (Trọng Ni) và ta
có thể nói rằng bình minh triết học Trung Hoa xuất hiện ở nước Lỗ (Sơn
Đông ngày nay), một nước nhỏ thôi, nhưng còn giữ được ít nhiều sự giáo
hóa của Chu Công.
Triết gia đầu tiên của Trung Quốc đó lại chính là tư tưởng gia phong phú
nhất (bàn về chính trị, mà bàn cả về đạo đức, cách tu thân, để tề gia, trị
nước); ảnh hưởng lớn nhất, lâu bền nhất, non 2.500 năm rồi ở cả miền
Đông Á; ông vừa là chính trị gia, lại vừa là nhà giáo dục đại tài, được đời
sau gọi là “vạn thế sư biểu”, có nhiều học trò nhất từ xưa tới nay; hơn nữa,
ông còn là một văn sĩ, một sử gia và một nghệ sĩ: nghiên cứu Kinh Thi, phổ
nhạc nhiều bài thơ trong bộ đó.
Tư cách của ông siêu quần: nghiêm trang mà ôn hòa, khoáng đạt, cương
quyết mà đa cảm (học trò ông là Nhan Hồi chết, ông thương tiếc, khóc tới
nỗi các môn sinh khác phải can), học không chán, dạy người không mỏi,
khiêm tốn, mà vui tính, đôi khi nói đùa với các môn sinh, rất nhiệt tâm cứu
đời: biết rằng việc rất khó thành những vẫn cứ tận lực làm.

Nhà chính trị
Ông thuộc dòng dõi quí tộc nhưng sa sút, thời trẻ phải làm những chức lại
nhỏ, rồi mở trường tư dạy học, nổi tiếng là học rộng, mãi đến 51 tuổi mới
được vua Lỗ dùng làm chức Trung đô tể (chức quan cai trị kinh đô như
chức Thừa Thiên phủ doãn đời Nguyễn), rồi thăng chức Đại tư khấu
(thượng thư bộ Hình), trong ba bốn năm cầm quyền đó, ông làm cho Lỗ
hưởng cảnh thái bình, không cướp bóc, dân chúng biết trọng lễ, pháp luật;
nhưng rồi thấy vua Lỗ bỏ bê việc nước, ông chán ngán, rời Lỗ, cùng với
một số môn sinh bôn ba các nước Vệ, Trần... tìm một minh quân để thực
hiện đạo của mình (thời đó chưa có người quan niệm trung quân hẹp hòi:
trung thần bất sự nhị quân), nhưng không ông vua nào chịu nghe ông cả.
Năm 68 tuổi, ông mới về Lỗ dạy học, sắp đặt lại Kinh Thi, soạn Kinh Xuân
Thu, chép sử nước Lỗ (coi ở sau). Những Kinh Thư (cũng gọi là Thượng
Thư, chép sự ba đời Hạ, Thương, Chu), Lễ, Nhạc, Dịch (bói) không chắc